Aardbei

Aardbei
Wetenschappelijke classificatie
Kingdom: Plantae Divisie: Magnoliophyta Klasse: Magnoliopsida Orde: Rosales Familie: Rosaceae Subfamilie: Rosoideae Genus: Fragaria L.
Soorten
20+ soorten; zie tekst

Strawberry is een van de verschillende, laaggroeiende overblijvende planten van het geslacht Fragaria in de rozenfamilie (Rosaceae), alsook de naam voor de eetbare, samengestelde vruchten van deze plant, die doorgaans rood zijn wanneer ze rijp zijn, maar die bij verschillende soorten of variëteiten ook groen, wit of gelig kunnen zijn. Er zijn meer dan 20 genoemde soorten en vele hybriden en cultivars. De meest voorkomende aardbeien die commercieel worden geteeld, zijn cultivars van de tuinaardbei, Fragaria × ananassa.

De bloem en de vrucht van de aardbei zijn niet alleen belangrijk voor de voortplanting, maar leveren ook grotere waarden op voor het ecosysteem en voor de mens. Ecologisch gezien is de bloem een nectarbron voor bijen, en de vrucht wordt door talrijke dieren geconsumeerd. Voor mensen is de vrucht niet alleen geliefd vanwege de aangename smaak, kleur en textuur, maar ook vanwege de voedingswaarde.

Zo begeerlijk is de vrucht dat de zestiende-eeuwse auteur William Butler uitriep: “Ongetwijfeld had God een betere bes kunnen maken, maar ongetwijfeld heeft God dat nooit gedaan” (Herbst 2001). Vandaag de dag wordt de menselijke creativiteit tentoongesteld in de vele variëteiten die ontwikkeld zijn voor commerciële en persoonlijke tuindoeleinden.

Beschrijving

Fragaria is een plantengeslacht uit de familie Rosaceae. Rosaceae is een van de grootste families van bloeiende planten met ongeveer 3400 soorten, waaronder appels, bessen, perziken, pruimen, kersen, de meidoornboom, de berg-es, en vele andere.

Fragaria zijn lage kruidachtige overblijvende planten die samengestelde bladeren hebben met drie behaarde, zaagtandig gerande blaadjes. De bloemen zijn wit en staan in trossen aan dunne stengels. Naast de zaden die door deze bloeiende planten worden geproduceerd, verspreiden aardbeien zich door stolonen naarmate ze ouder worden.

De vlezige, eetbare “vrucht” van de aardbei is technisch gezien geen afzonderlijke vrucht, noch een bes. Het is een bijvrucht, dat wil zeggen dat het vlezige deel niet afkomstig is van de eierstokken, die de “zaden” (eigenlijk dopvruchten) opleveren, maar van de pin onderaan het hypanthium, waarin de eierstokken zich bevinden. (Het hypanthium is het komvormige deel van een bloem dat bestaat uit de onderkanten van de kelk-, kroon- en meeldraadblaadjes die aan elkaar vastzitten). Technisch gezien zijn de zaden dus de eigenlijke vruchten van de plant, en het vruchtvlees van de aardbei is gemodificeerd receptaculair weefsel, dat talrijke gedeeltelijk ingebedde vruchten (zaden) bevat.

Geschiedenis

Aardbeien wordt al eeuwenlang gewaardeerd; de Romeinen waardeerden de vrucht om zijn vermeende therapeutische krachten; de eerste teelt vond echter plaats in de dertiende eeuw (Herbst 2001).

De tuinaardbei (Fragaria x ananassa en verwante cultivars) is de meest voorkomende aardbeivariëteit die wereldwijd wordt geteeld. De aardbei is in het begin van de achttiende eeuw in Europa ontstaan en is een kruising van de Fragaria virginiana uit het oosten van Noord-Amerika (de belangrijkste inheemse aardbei in de Verenigde Staten), die bekend stond om zijn fijne smaak, en de Fragaria chiloensis uit Chili, die bekend stond om zijn grote omvang. Cultivars van Fragaria x ananassa hebben in de commerciële productie de plaats ingenomen van de bosaardbei (Fragaria vesca), die in het begin van de zeventiende eeuw werd geteeld.

Madame Tallien, een groot figuur uit de Franse Revolutie, die de bijnaam Onze-Lieve-Vrouw van de Thermidor kreeg, nam vroeger baden vol aardbeien om haar huid haar volle glans te laten behouden. Fontenelle, honderdjarige schrijver en fijnproever uit de achttiende eeuw, meende dat zijn lange leven te danken was aan de aardbeien die hij altijd at.

Fragaria komt van “fragans”, wat geurig betekent, verwijzend naar het geparfumeerde vruchtvlees van de vrucht. De naam aardbei is afgeleid van het Oudengelse strēawberiġe, dat een samenstelling is van streaw, dat “stro” betekent, en berige, dat “bes” betekent. De reden hiervoor is onduidelijk. Het kan afgeleid zijn van het stro-achtige uiterlijk van de runners, of van een verouderde betekenis van stro, wat “kaf” betekent, verwijzend naar het verspreide uiterlijk van de dopvruchten.

Er is een alternatieve theorie dat de naam is afgeleid van het Angelsaksische werkwoord voor “strew” (wat rondstrooien betekent), wat streabergen oplevert. (Strea betekent “uitspreiden” en bergen betekent “bes” of “vrucht”.) Zo zou het woord kunnen zijn geëvolueerd tot streberie, straiberie, strauberie, straubery, strauberry, en uiteindelijk tot “aardbei”, het woord dat wij vandaag gebruiken. De naam zou afkomstig kunnen zijn van het feit dat de vruchten en verschillende uitlopers “bezaaid” over de grond verschijnen.

Volkse etymologie zegt dat het komt van de gewoonte van tuiniers om aardbeien te mulchen met stro om de vruchten tegen rot te beschermen (een pseudoetymologie die kan worden gevonden in niet-linguïstische bronnen zoals de Old Farmer’s Almanac 2005).

Soorten

Er zijn wereldwijd meer dan 20 verschillende Fragaria-soorten. De sleutel tot de classificatie van aardbeisoorten is de erkenning dat ze verschillen in het aantal chromosomen. Er zijn zeven basistypen chromosomen die ze allemaal gemeen hebben. Zij vertonen echter verschillende polyploïdie. Sommige soorten zijn diploïd, met twee sets van de zeven chromosomen (14 chromosomen in totaal). Andere zijn tetraploïd (vier sets, in totaal 28 chromosomen), hexaploïd (zes sets, in totaal 42 chromosomen), octoploïd (acht sets, in totaal 56 chromosomen), of decaploïd (tien sets, in totaal 70 chromosomen).

Als ruwe regel (met uitzonderingen) hebben aardbeisoorten met meer chromosomen de neiging robuuster te zijn en grotere planten met grotere bessen voort te brengen (Darrow 1966).

Diploïde soorten

• Fragaria daltoniana
• Fragaria iinumae
• Fragaria nilgerrensis
• Fragaria nipponica
• Fragaria nubicola
• Fragaria vesca (bosaardbei)
• Fragaria vesca (bosaardbei)
• Strawberry)
• Fragaria viridis
• Fragaria yezoensis

Tetraploïde soorten

• Fragaria moupinensis
• Fragaria orientalis

Hexaploïde soorten

• Fragaria moschata (Muskusaardbei)

Octoploïde soorten en hybriden

• Fragaria x ananassa (Tuinaardbei)
• Fragaria chiloensis (Strandaardbei)
• Fragaria iturupensis (Iturup Aardbei)
• Fragaria virginiana (Virginia Strawberry)

Decaploïde soorten en hybriden

• Fragaria × Potentilla hybriden
• Fragaria × vescana

Er zijn nog tal van andere soorten voorgesteld. Sommige worden nu erkend als ondersoorten van een van de bovengenoemde soorten (zie GRIN taxonomie database).

De tuinaardbei (Fragaria x ananassa) is de meest voorkomende Amerikaanse variëteit en is waarschijnlijk de meest winterharde bes, die goed bestand is tegen verscheping en opslag (Herbst 2001).

De Europese alpenaardbei (Fragaria vesca, algemeen bekend als bosaardbei, maar ook als wilde aardbei, alpenaardbei en Europese aardbei) wordt als smaakvoller beschouwd (Herbst 2001). Deze kleine, zoete, wilde aardbeien, bekend als fraises des bois (“bosaardbeien”) (Herbst 2001) worden op kleine schaal commercieel geteeld voor de fijnproever. Deze aardbei werd op grote schaal geteeld in Europa voordat ze grotendeels werd vervangen door de tuinaardbei en variëteiten, die veel grotere bessen hebben. In tegenstelling tot de meeste commerciële en tuincultivars van aardbeien, vormen bosaardbeien zelden uitlopers en worden ze gewoonlijk vermeerderd door zaad of deling van de planten. Sommige cultivars van F. vesca hebben bessen die groen, wit of geel zijn wanneer ze volledig rijp zijn, naast de normale rode.

De schijnaardbei en de kale aardbei, die beide gelijkenis vertonen met Fragaria, zijn nauw verwante soorten in het geslacht Potentilla. De Aardbeiboom is een niet-verwante soort.

Gebruiken

FAO meldt dat de VS in 2005 de grootste aardbeienproducent ter wereld was, gevolgd door Spanje.

Aardbeien kan vers worden gegeten, verwerkt tot jam en gelei, gebruikt in desserts en gebruikt om andere voedingsmiddelen, zoals ijs, op smaak te brengen. Aardbeien zijn niet alleen interessant als dessertvrucht, maar ook door hun bijzondere structuur, hun neiging tot variatie en het succes waarmee de teler deze neiging weet uit te buiten.

Aardbeien is rijk aan vitamine C en flavonoïden, en is een bron van vezels, koolhydraten, kalium, fosfor, magnesium en calcium.

F. vesca wordt soms gebruikt als een kruidengeneesmiddel; een kruidenthee van de bladeren, stengels en bloemen zou helpen bij de behandeling van diarree.

Gallery

• 

  Closeup van het oppervlak van een aardbei

• 

  Geoogste aardbeien

• 

  Een wilde aardbeienplant, met karakteristieke vorm

• 

  Boerderijen met aardbeien voegen over het algemeen bijenkasten met honingbijen toe om de bestuiving te verbeteren

• 

  Een zeer grote aardbei.

• 

  Gesorteerde chocolade-bedekte aardbeien

• 

  Boomgaarden in DaHu, Taiwan