De vrij bekende uitdrukking “as above, so below” -zoals in de titel van dit stuk staat- is afkomstig uit de religieuze, filosofische en esoterische traditie van het Hermeticisme, dat Hermes Trismegistus, of de drievoudig-grote Hermes, volgt. Meer specifiek stamt deze zin af van een gedachtestroming in De Smaragden Tablet van Hermes Trismegistus, waarin staat: “Dat wat beneden is, komt overeen met dat wat boven is…” Dit is een meditatie over de eb en vloed van het universum; wat op een bepaald niveau van de werkelijkheid gebeurt, gebeurt ook op elk ander niveau van de werkelijkheid. Meer in het algemeen wordt het gebruikt om de getijden van het universum en de relatie tussen jezelf en het universum te belichamen. Hekserij heeft de neiging diezelfde filosofie te volgen, en daarom wordt deze uitdrukking vaak met het ambacht geassocieerd. Het vermogen van het individu om de werking van het universum te begrijpen, te interpreteren en te manipuleren is één manier om hekserij te begrijpen. Dit stuk gaat echter niet over de vraag of iemand die dit leest gelooft dat hekserij echt is of niet (op welk vlak dan ook), maar eerder over de vraag waarom hekserij door de tijden heen zoveel kunstenaars, vooral filmmakers, heeft geboeid.
Als we specifiek naar hekserij kijken – en niet naar magie in ruimere zin, die historisch gezien met meerdere geslachten kan worden geassocieerd – is er een duidelijk verband met vrouwen en sociale kwesties, met name mannelijk geweld, algemene vrouwenhaat en het gedwongen monddood maken van vrouwen. Bijvoorbeeld, geen enkele vrouw die beschuldigd werd of anderszins deelnam aan de heksenprocessen van Salem beoefende daadwerkelijk het ambacht (van eenvoudige kruidkunde tot waarzeggerij of necromantie…niets van dat alles). In feite waren de processen geheel het gevolg van een combinatie van diepgewortelde vrouwenhaat, racisme en klassisme, die in de hele stad welig tierden. Meer in het algemeen werd het verbranden of ophangen van vermeende heksen en de algemene angst voor deze vrouwen in belangrijke mate veroorzaakt door een angst voor vrouwen die zich niet aan de sociale normen hielden. Dit is niet alleen een kolonialistisch Amerikaans of middeleeuws Europees probleem. In het klassieke Griekenland en Rome werden heksen in mythen gezien als manipulatieve en kwaadaardige wezens en geassocieerd met het slechte en onbeschaafde. Hecate/Hekate, de Griekse godin van de magie, wordt heel anders gezien dan Hermes, die ook met magie werd geassocieerd.
Er zijn veel stereotypen die worden opgeroepen door films waarin hekserij centraal staat. Ze variëren van de oude, lelijke heks (Hocus Pocus), de verleidelijke verleidster die mannen vervloekt (The Love Witch) tot het onschuldige meisje dat wordt verleid om “Satan te volgen” (The Witch). Deze negatieve connotaties van heksen of hekserij komen eigenlijk voort uit een geschiedenis van vrouwenhaat. Het is belangrijk op te merken dat deze films meer een commentaar zijn op deze specifieke manier van kijken naar hekserij en dus naar vrouwen. Met The Witch als voorbeeld: Thomasin (Anya Taylor-Joy) is een jong tienermeisje dat in het koloniale Amerika woont. Dit is een tijd waarin de spanningen hoog oplopen en iedereen (vooral vrouwen) die als anders wordt gezien uit de samenleving wordt verstoten. Thomasin’s familie werd aan het begin van de film uit hun dorp verbannen en leefde als gevolg daarvan in een isolement. De plot volgt in essentie Thomasin die door haar familie wordt beschuldigd van hekserij (en andere duivelse dingen die in het bos leven), tot het een gewelddadig bloederig hoogtepunt bereikt.
Om een historisch perspectief op The Witch te krijgen: de patronen van beschuldigingen van hekserij in Europa zijn extreem verschoven van 1450 tot 1550. Vóór deze periode was de individuele heksenjacht populairder, en wat heksen eigenlijk waren werd gezien als tamelijk ongrijpbaar en werd meer geassocieerd met ketterij dan met iets buitengewoon kwaadaardigs. Na deze periode kregen de heksenvervolgingen een veel misogynistischer toon, en vrouwen werden het enige doelwit. Dit leidde er ook toe dat heksen werden beschuldigd van specifiek satanische aanbidding, wat eigenlijk geen grondbeginsel van het ambacht is. Deze mentaliteit is ook in Amerika doorgedrongen tijdens de koloniale periode. The Witch bestudeert dit misogynistische sentiment in detail terwijl we het verhaal van Thomasin volgen. Thomasin krijgt de schuld van de verdwijning van haar broertje – deels een gevolg van het feit dat de verantwoordelijkheid ten onrechte bij een jonge vrouw wordt gelegd – en haar ouders beginnen haar ervan te beschuldigen dat ze zich met iets anders bemoeit. Thomasin, temidden van de beschuldigingen van haar familie, begint zich daadwerkelijk naar het andere toe te keren en begint te geloven wat zij haar vertellen dat zij is. Uiteindelijk komt Satan tot haar in de vorm van Zwarte Phillip, de geit van de familie, en vraagt aan Thomasin: “Zoudt gij heerlijk willen leven?” Ze antwoordt bevestigend en geeft haar ziel over aan de duisternis die haar familie eerder in haar meende te hebben gezien.
The Love Witch is een bijzonder interessante casestudy. De film gaat in op het bijna constante stereotype dat een vrouw als femme fatale bestempelt. Door de mythologische geschiedenis heen zijn verleidsters in allerlei gedaanten geportretteerd: meestal sirenen, zeemeerminnen, nimfen, feeën en natuurlijk heksen. Heel bekend zijn de mooie sirenen uit The Odyssey, dochters van de riviergod Achelous, die Odysseus/Ulysses bezingen en hem proberen te verleiden tot de dood (zij zijn alleen niet in hun opzet geslaagd omdat Circe hem van tevoren had gewaarschuwd). In The Love Witch gebruikt Elaine (Samantha Robinson) liefdesspreuken en -drankjes samen met haar verleidelijke uiterlijk om mannen naar haar toe te lokken, zodat ze hen uiteindelijk kan doden.
Hoewel Elaine in het archetype van de verleidster valt, gebruikt ze haar rol om commentaar te leveren op de mannen om haar heen. Ze is een verleidster en moordenaar van mannen geworden door de vrouwenhaat die ze heeft ervaren, en dat vind ik fascinerend. Elaine vertelt hoe ze haar hele leven lang aan de kant is gezet, behalve wanneer mannen haar lichaam wilden. In haar ambacht heeft ze haar agency, haar vrouwelijkheid en haar lichaam voor zichzelf teruggewonnen. De Love Witch neemt een rol die historisch gezien aan vrouwen werd gegeven met misogynistische bedoelingen en gebruikt die voor het doel van empowerment. “Volgens de deskundigen zijn mannen erg kwetsbaar,” merkt Elaine op “Ze kunnen verpletterd worden als je je op wat voor manier dan ook laat gelden.”
Suspiria (zowel 1977 als 2018) is een diep interessante kijk op hekserij, vooral gezien de opzettelijk gewelddadige, brutale en gemene vrouwen in beide films. Hoewel er veel verschillen zijn tussen de twee versies, de originele Italiaanse cultklassieker en de nieuwe remake, verkennen ze allebei de mogelijkheden van een tumultueuze en bloederige wereld waarin het merendeel van de spelers vrouwen zijn. Dario Argento’s Suspiria is een van mijn favoriete films, en met gemak mijn favoriete horrorfilm aller tijden. Een bloederige, levendige, in technicolor geschilderde koortsdroom over de dood. Ik hou er erg van, en ik vind het vooral fijn dat er bewust voor is gekozen om de heksen niet in een rol te dwingen; het zijn heksen die Argento zelf heeft gecreëerd, een kracht op zich. Bovendien zijn de vrouwen de slachtoffers, schurken, helden, enz.; de mannen hebben nauwelijks enige invloed op het plot, slechts een terloopse cameo. Alles draait om de donderende kracht van verenigde vrouwen. De coven, die allemaal kracht putten uit hun leiders en uit elkaar, en de studenten, die vertrouwen op informatie en advies van elkaar om te overleven. Wanneer de studentes worden vermoord, worden ze in eenzaamheid vermoord. Pat sterft alleen in een badkamer, en Sara sterft alleen buiten Suzy’s kamer terwijl Suzy bewusteloos is. Suzy leeft dankzij de kennis die ze van haar vriendinnen heeft opgedaan.
De heksen in Suspiria zijn, zoals ik al eerder zei, diep woest en bijna oncontroleerbaar in hun brutaliteit. Ze vechten wanhopig voor hun macht, om geen andere reden dan hun dorst ernaar. Dit is vreemd menselijk. Bovendien bepaalt hun vrouw-zijn niet hun verlangens of moraal of hoe ze zich als heks gedragen en hun macht gebruiken voor moorddadig kwaad. In dit opzicht vind ik Suspiria vreemd genoeg verfrissend. Er zijn zeker momenten om te bekritiseren, met name Argento’s vreemde fascinatie voor geweld gericht op vrouwen; maar over het algemeen zorgt het feit dat bijna elke speler in het verhaal vrouwelijk is voor een boeiende dynamiek.
Er zijn zoveel films en televisieshows die ik in dit artikel nog niet heb aangestipt en dat ook niet zal kunnen, alleen al vanwege het enorme aantal. Zoals ik aan het begin van dit stuk al zei, is hekserij altijd iets geweest wat filmmakers, schrijvers en kunstenaars al eeuwenlang fascineert. Misschien is het omdat het iets is wat ze nooit helemaal zullen begrijpen, misschien is het de vreemde kracht van vrouwen, of misschien iets heel anders. Sommigen gebruiken hekserij als een lens waardoor zij hopen vrouwen te begrijpen of vrouwen af te beelden op de manier die zij wensen, negatief of anderszins. Hekserij in deze context is een weerspiegeling van de samenleving zelf en hoe de samenleving begrijpt en verteert wat vrouwelijkheid betekent.
Om ons te helpen inhoud te blijven maken, kunt u overwegen ons te steunen op Patreon: https://www.patreon.com/filmera.
