Ellie Cawthorne: Als je mensen vertelt dat je een boek over de vrijmetselaars schrijft, wat zijn dan de eerste reacties die je krijgt?
John Dickie: In Groot-Brittannië zijn er denk ik twee concurrerende verhalen die de discussies over de vrijmetselarij domineren. Aan de ene kant worden zij in de publieke verbeelding gezien als een duistere organisatie die iets te verbergen heeft. En dit is wat hun berichtgeving in de kranten voedt – bizarre verhalen waarin zij verantwoordelijk zijn voor het in de doofpot stoppen van het zinken van de Titanic, of de Hillsborough-ramp. Mensen zetten twee vrijmetselaars op een rij en maken er een complot van.
Hiertegenover staat het eigen verhaal van de vrijmetselaars over hun geschiedenis, een van een nobele, eervolle traditie van broederschap en altruïsme.
Maar ergens tussen deze twee verhalen in bevindt zich een enorme, onontgonnen wereld van buitengewone verhalen over wat de vrijmetselarij voor mensen heeft betekend, over de dingen waarbij zij betrokken is geraakt en de paranoia die de vrijmetselaars in de loop van hun geschiedenis hebben opgewekt. En ook hoe de vrijmetselarij historisch gezien van enorm belang is geweest.
Van meet af aan is geheimhouding ongetwijfeld een belangrijk element geweest van de vrijmetselarij. Waarom is dat zo?
Dat is zeker waar. Het is een geweldig verkoopargument voor hen geweest – dit idee dat als je je aansluit bij de Vrijmetselaars, je de geheimen leert kennen en deel wordt van een uitverkoren groep met toegang tot bevoorrechte kennis. Maar de manier waarop de Vrijmetselaars het woord ‘geheim’ gebruiken, vertaalt zich eigenlijk naar iets dat meer lijkt op heiligheid, omdat het wordt gebruikt om een gevoel van ontzag en speciaalheid te creëren rond hun rituelen, die erg belangrijk voor hen zijn.
Het idee dat als je je aansluit bij de Vrijmetselaars, je de geheimen leert en deel wordt van een uitverkoren groep met toegang tot bevoorrechte kennis, is een geweldig verkoopinstrument voor hen geweest
Maar hoewel het een zeer krachtig instrument is geweest in het arsenaal van de Vrijmetselaars, leidt geheimhouding ook onvermijdelijk tot misverstanden. Na de jaren 1980 hadden zij een soort glasnost en stelden zij hun instellingen en bibliotheken open voor niet-vrijmetselaars zoals ik. Maar hun nieuwste formule om het uit te leggen geeft je een idee van het probleem. Nu zeggen ze: “Wij zijn geen geheim genootschap, wij zijn een genootschap met geheimen.” Dat zal de mensen niet echt geruststellen, of wel? In plaats daarvan biedt geheimhouding een donkere spiegel voor de rest van de wereld om in te projecteren wat ze maar wil. De manier waarop geheimhouding aan beide kanten wordt gemanipuleerd is een van de grote motoren van de vrijmetselaars geschiedenis.
Luister: John Dickie zeeft feit van fictie in de geschiedenis van een veel verkeerd begrepen organisatie in deze aflevering van de HistoryExtra podcast:
Wat kunt u ons vertellen over de ontstaansgeschiedenis van de vrijmetselarij als genootschap?
De grote vraag is hoe je van steenhouwers, die eelt op hun handen hebben en platen in muren zetten, tot vrijmetselaars komt, die niets met de eigenlijke steenhouwerij te maken hebben, maar in plaats daarvan het gereedschap ervan – schietlood en troffel enzovoort – als morele metafoor adopteren. Bouwen is een goede metafoor om van jezelf een beter mens te maken.
Maar hoe is die overgang tot stand gekomen? Ik denk dat de eerste cruciale fase plaatsvond aan het Schotse hof van Jacobus VI, waar ministers probeerden het steenhouwersgilde voor zich te winnen en hen kennis lieten maken met een aantal zeer krachtige elementen van de Renaissance-cultuur. Een belangrijk aspect daarvan was de kunst van het geheugen. De grote Romeinse redenaar Cicero herinnerde zich zijn toespraken door zich in een gebouw voor te stellen. Elke kamer stelde een deel van zijn toespraak voor, en elk item in de kamer was een punt dat hij moest maken. In de Renaissance werd dit soort geheugenoefening gezien als iets dat bijna magische eigenschappen had. Het kon je, onder de juiste omstandigheden, toegang geven tot de geest van God. En de Vrijmetselaars begonnen hun rituele ruimtes als iets soortgelijks te zien, als theaters van het geheugen. Je kunt dit nog steeds zien in het ontwerp van vrijmetselaarsloges vandaag: een schaakbordvloer met tronen rond de rand en veel symbolen, zoals wereldbollen, kaarsen, zuilen of bijbels. Het is een soort ritueel theater waar je je vrijmetselaarsreis doorloopt, waarbij elke etappe wordt gemarkeerd door een ceremonie.
- James VI en ik: de koning die op heksen joeg
Ik denk dat dit het magische moment was waarop de inwijdingsrituelen van een steenhouwersgilde echt werden verheven tot iets wat filosofisch ambitieuzer was. Toen begonnen mannelijke niet-steenhouwers zich aangetrokken te voelen tot de vrijmetselarij als een organisatie die openstond voor spannende intellectuele ontwikkelingen.
Een ander cruciaal moment was de oprichting van de eerste Grootloge van Engeland, een soort bestuursorgaan voor de vrijmetselarij, in 1717. Die gebeurtenis vond plaats op het moment dat het Whig-regime zich vestigde, en invloedrijke Tories uit alle beschikbare posities van invloed in de maatschappij en de politiek werden gezet. De beginjaren van de Grootloge zijn nog steeds met geheimzinnigheid omgeven, maar ook daar was zeker sprake van een Whig-overname. Dit was het moment waarop de vrijmetselarij van de zijwegen van de cultuur kwam en de snelweg van de Verlichting opreed. Binnen 15 jaar waren er vrijmetselaarsloges in heel Europa en de wereld, in Istanbul, het Caribisch gebied, Noord-Amerika en Aleppo. Het is het meest buitengewone succesverhaal van een idee dat zijn moment had gevonden.
- Benjamin Franklin: van Britse patriot tot Amerikaanse held
Wat motiveerde mannen om zich aan te sluiten bij de Vrijmetselaars?
Ongetwijfeld maakte netwerken deel uit van het verhaal. Het was een manier om in contact te komen met bepaalde hoge pieten. Het is geen toeval dat Hugenoten-ballingen belangrijk waren in de vroege Vrijmetselarij. Dit waren immigranten op doorreis, en de vrijmetselarij stelde hen in staat om voor patronaat te spelen. Het was een plaats voor jonge mannen om van oudere mannen te leren, en het kon enorm nuttig zijn als je over de wereld moest reizen. Waar je ook heen ging, je had een kant-en-klaar thuis, met vertrouwde rituelen en contacten, en je reputatie kon met je meereizen.
Er werd ongetwijfeld ook veel geborreld en met de rug naar de muur geslagen. Maar het was zeker niet allemaal cynisch. Er was duidelijk iets zeer krachtigs aan de formule van de Vrijmetselarij van rituele symboliek en morele boodschappen voor haar leden. Het bood niet alleen een middel tot individuele ontwikkeling, maar ook een gevoel van gezamenlijke groei en mannelijke binding. Na de wereldoorlogen wendden veel mannen zich tot de vrijmetselarij voor de kameraadschap en het gevoel van betekenis dat zij in de oorlog vonden, maar ook voor een manier om in het reine te komen met grote spirituele vragen zoals de zin van het leven.
Mensen doen vaak vage beweringen over vrijmetselaars die aan alle touwtjes trekken. Kunt u enkele voorbeelden geven van hoe hun invloed in werkelijkheid uitpakte?
Het kon zeer gevarieerd zijn. Onderzoek naar het begin van het 19e-eeuwse Dresden toont aan dat heel veel artsen en advocaten vrijmetselaar waren. Dit betekende dat het veel moeilijker was om een succesvolle advocaat of arts te worden als je geen vrijmetselaar was. Maar als je als buitenstaander het vak in wilde, was toetreding tot de Vrijmetselaars eigenlijk een relatief kleine prijs om toegang te krijgen. Het netwerk had ook een rol in het bewaken van de reputatie van mensen en ervoor te zorgen dat zij professionele normen handhaafden. In zekere zin kan dat als iets positiefs worden gezien.
Een ander voorbeeld komt uit de tijd onder Napoleon, die de vrijmetselarij na de Franse Revolutie nieuw leven inblies en als instrument van zijn regime gebruikte. Vrijmetselaarsloges werden tempels voor zijn persoonlijkheidscultus. Tal van zijn generaals en topmensen van zijn regime werden geïnstalleerd aan het hoofd van grote loges in landen die vervolgens werden opgenomen in het Franse keizerrijk. Als je een ambitieuze Neopoliet was, bijvoorbeeld, was de loge de plek om te babbelen met de Fransen die het koninkrijk kwamen besturen. De vrijmetselarij was dus een mechanisme om de politieke cultuur te beheersen; het was een instrument van het regime.
Het beste voorbeeld van vrijmetselaarsnetwerken op zijn slechtst is waarschijnlijk de P2 loge in Italië, die betrokken was bij allerlei vormen van corruptie: chantage, het verzamelen van informatie, rechts terrorisme, het witwassen van geld voor de mafia – noem maar op.
Dus de vrijmetselarij voldeed niet altijd aan haar idealen?
Veel vrijmetselaren waren toegewijd aan het naleven van die idealen – verlichte principes van universele broederschap en rede, alsmede inclusiviteit ongeacht ras, geloof, huidskleur en achtergrond. En het is belangrijk te erkennen dat zij niet slechts lippendienst bewezen aan deze ideeën: zij geloofden er werkelijk in.
Maar dat universalisme was vanaf het begin paradoxaal. Het predikte gelijke waarden voor iedereen, behalve als je een vrouw was. Of als je het entreegeld niet kon betalen. Het mag dan met hooggestemde idealen zijn ontstaan, uiteindelijk werd het slachtoffer van dezelfde maatschappelijke krachten als al het andere. Geografie is een belangrijke kwalificatie in elke discussie over de Vrijmetselarij. Want al heel snel na haar oprichting kreeg de organisatie te maken met een enorm probleem van merkbeheersing. Mensen verzonnen overal verschillende vormen om in hun eigen belang te voorzien.
Een interessant aspect van uw onderzoek is de relatie van de vrijmetselarij met ras en imperialisme. Wat kunt u ons daarover vertellen?
De basiscode van de vrijmetselarij maakt haar theoretisch toegankelijk voor iedereen. Dat gezegd hebbende, in veel contexten heeft zij veel problemen gehad met het omgaan met ras. De Verenigde Staten is het meest opzienbarende geval: het is een universele broederschap, gesticht op de idealen van vrijheid en verdraagzaamheid, die sinds 1775 raciaal verdeeld is. Amerika heeft altijd twee vrijmetselaars gehad – een zwarte en een blanke. Dat is tot op de dag van vandaag het geval.
- Amerikaanse geschiedenismythes: 7 dingen die mensen verkeerd zien
Imperialisme is een andere grote blinde vlek in de manier waarop Vrijmetselaars over zichzelf en hun eigen verleden praten. In veel opzichten was de vrijmetselarij de motor van het imperium. Als keizerlijke bureaucraat die over de wereld werd gestuurd, kon je een loge in Kaapstad of Calcutta binnenlopen en meteen een sociaal leven en ondersteunend netwerk aanboren. Het bood ook een handige dekmantel voor het imperialisme, door het te verhullen in de idealen van broederschap en universele samenwerking. Maar wat gebeurde er toen de plaatselijke bevolking zich erbij wilde aansluiten? In sommige gevallen, zoals in het 18e-eeuwse India, werden sommigen al heel vroeg in de loges opgenomen omdat de imperialisten de plaatselijke heersers wilden coöpteren. Maar tegen het einde van de 19e eeuw, toen Indiërs geïntegreerd wilden worden in de machtsstructuren, werd de houding tegenover hun lidmaatschap ingewikkelder. De manier waarop mensen als Rudyard Kipling, die diep in de vrijmetselarij geloofde maar ook diep racistisch was, met deze vreemde tegenstellingen omging, is iets waarmee de vrijmetselaars van vandaag in het reine moeten komen.
Hoe hebben de samenzweringstheorieën rond de vrijmetselarij geleid tot vervolging van de vrijmetselaars?
De vrijmetselaars hebben in de loop der jaren veel angst aangewakkerd. Zij baarden het conservatieve Europa al zorgen in de 18e eeuw, toen de Franse Revolutie haar intrede deed. Een Franse priester in ballingschap in Londen, Augustine Barruel, schreef een boek waarin hij de vrijmetselaars de schuld van alles gaf. Dat was echt het startschot voor de samenzweringstheorieën.
Vanaf dat moment werd de anti-vrijmetselarij een kenmerk van bijna alle rechtse denkbeelden. Het idee van een vrijmetselaarscomplot – een infiltrerende macht verborgen in de loges, een vreemde magiër of homunculus die aan alle touwtjes trekt – werd het model voor een nieuwe incarnatie van antisemitisme, gebaseerd op het idee van een obscure financiële elite die alles controleert. Toen de twee begonnen samen te smelten, ontstond het idee van de Joods-vrijmetselaars samenzwering, waar Hitler over spreekt in Mein Kampf. Hitler was bereid zijn anti-vrijmetselarij aan en uit te zetten als dat paste bij zijn politieke doeleinden, en zijn politieke doeleinden waren fundamenteel anti-Semitisch. Het aanpakken van de Vrijmetselaars gaf ook een socialistisch tintje aan zijn ideeën toen hij dat nodig had, omdat het leek alsof hij het opnam tegen een bourgeois cabal.
Veel minder mensen weten van Franco’s vervolging van de Vrijmetselaars, die verbazingwekkend paranoïde was. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog, slachtten zijn mensen vrijmetselaars uit de hand. Men denkt dat er voor de burgeroorlog zo’n 5000 waren in Spanje. Tegen de tijd dat de oorlog was afgelopen, waren er zoveel in ballingschap gegaan of gedood, dat dat aantal was gedaald tot minder dan 1.000. Deze vervolging ging door tot in de jaren ’60 en ’70. Er werd een speciaal tribunaal opgericht om vrijmetselaars te berechten, en de minimumstraf was 12 jaar en een dag. Franco’s grote archief in Salamanca had indexkaarten van 80.000 verdachte broeders. En deze hele repressieve machine werd aangedreven door dezelfde oude fantasie – van een eindeloos vindingrijke, onzichtbare vrijmetselaars samenzwering.
Hoe zit het met de relatie van de vrijmetselarij met de kerk?
Voor het grootste deel van de 19e eeuw was het officiële beleid van de katholieke kerk dat de vrijmetselaars de kwalen van de moderne wereld hadden veroorzaakt door een duivelse samenzwering. Het pausdom kon hun rituelen en code van religieuze tolerantie niet anders zien dan als ketters.
Taxil zei dat hij getuige was geweest van satanische activiteiten, en de duivel zelf had gezien in vrijmetselaarsloges. Hij beweerde deel te hebben uitgemaakt van een vrijmetselaarscomplot onder leiding van kettingrokende lesbiennes
Een merkwaardig incident dat het diepe wantrouwen benadrukt is de Taxil-hoax. In de jaren 1880 was de katholieke kerk verwikkeld in een cultuuroorlog met de krachten van de secularisatie. De kerk zag dit als de opkomst van Satan en gaf de vrijmetselaars de schuld. In deze context bekeerde een man genaamd Leo Taxil, die vurig anti-katholiek was geweest, zich en verklaarde dat hij een voormalig vrijmetselaar was die getuige was geweest van satanisch gedoe en dat hij zelfs de duivel zich had zien manifesteren in loges. Hij beweerde dat hij een vrijmetselaarscomplot had ontmaskerd dat werd geleid door kettingrokende lesbiennes (bizar genoeg eindigen vrijmetselaarscomplotten vaak met vrouwen aan het hoofd). Taxil ging verder met het schrijven van steeds meer vergezocht materiaal en kreeg massale steun van de katholieke kerkelijke hiërarchie, totdat hij 12 jaar later verklaarde dat het allemaal een hoax was geweest.
Heeft de vrijmetselarij zich goed aangepast aan de veranderende tijden?
Ja, in die zin dat haar meest succesvolle tijdperk waarschijnlijk het midden van de 20e eeuw was. Ik denk dat het hoogtepunt in 1959 lag in de Verenigde Staten, toen er meer dan 4 miljoen leden waren. Als je blank, Amerikaans en middenklasse was, was de kans vrij groot dat je vrijmetselaar was.
Ik denk niet dat ze snel zullen uitsterven, maar ze zijn nu een grotendeels vergrijsde organisatie. Ik denk dat ze, om zichzelf in stand te houden, moeten nadenken over waar hun succes op is gebouwd. Het beeld van de klassieke vrijmetselaar in het Amerika van de jaren 1950 was de man die terugrijdt van kantoor om te zien dat zijn diner voor hem is klaargemaakt en dan op pad gaat voor een avond in de loge, zijn vrouw achterlatend om de vloer te boenen. Zo kun je niet meer leven. Maar er zijn tekenen dat er vooruitgang wordt geboekt. Bijvoorbeeld, Franse Vrijmetselaars hebben onlangs vrouwen toegelaten tot de Grand Orient. Interessant genoeg was het een transvrouw die als eerste de mal brak.
- Wie vermoordde JFK? De zaak die nooit kan worden gesloten
Waarom is het volgens u belangrijk om de geschiedenis van de vrijmetselarij te begrijpen?
Om te beginnen de enorme reikwijdte ervan. Vrijmetselarij heeft bewezen buitengewoon besmettelijk te zijn. Dat model, waarbij je je organiseert in een broederschap met rituelen, symbolen enzovoort, heeft bijgedragen aan het ontstaan van uiteenlopende zaken als de Siciliaanse maffia en de mormoonse kerk.
Ik ben ook geïntrigeerd door iedereen die gelooft in de grote verlichtingsidealen van tolerantie, rede, kosmopolitisme en de gelijkheid van rechten. We moeten de geschiedenis van die ideeën begrijpen en weten hoe ze in de praktijk zijn gebracht. Ik beschouw de vrijmetselarij en haar verschillende verschijningsvormen als een soort tragikomedie van deze Verlichtingswaarden, die zeer scherp in beeld worden gebracht. Het zet ons aan het denken over hoe moeilijk het is om onze idealen uit te leven en wat er voor nodig is om dat te bereiken.
Het Ambacht: How Freemasons Made The Modern World (Hodder & Stoghton) is nu uit. John Dickie is professor Italiaanse studies aan de UCL. Zijn boeken omvatten Cosa Nostra: A History of the Sicilian Mafia (Hodder and Stoughton, 2004), en Delizia! De epische geschiedenis van Italianen en hun voedsel (Free Press, 2007). John heeft een aantal historische tv-documentaires geschreven en gepresenteerd. Zijn website is johndickie.net.
Beluister een uitgebreide versie van dit interview met John Dickie op de HistoryExtra podcast
Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd in de september editie van 2020 van BBC History Magazine