Schuw en nooit zelfverzekerd ondanks het loepzuivere talent waarover ze gedurende een carrière van een halve eeuw beschikte, vroeg Fitzgerald vaak angstig als ze het podium verliet: “Heb ik het allemaal goed gedaan?”
Miljoenen bevestigden dat ze dat had gedaan. Ze was een van de zeldzame entertainers wier voornaam voor fans over de hele wereld voldoende identiteit was.
“Man of vrouw, ze was de beste zangeres op aarde,” zei zanger Mel Torme, een oude vriend. “Ze was zo uniek, zo origineel, niemand kan haar schoenen vullen.”
Tony Bennett was het daarmee eens. “Ze was mijn favoriete zangeres,” zei hij zaterdag. “Haar opnamen zullen voor altijd voortleven. Over 200 jaar zal ze nog net zo modern klinken, welke techniek ze ook bedenken.”
Eén van de meest blijvende beoordelingen van Fitzgerald werd na het Newport Jazz Festival van 1966 gegeven door wijlen L.A. Times jazzcriticus Leonard Feather:
“Als er één artiest was wier werk tussen al deze giganten hoog stond, dan was het Ella Fitzgerald wel. Nooit was er een meer ontroerend voorbeeld geweest van de geest, schoonheid, beat en totale vocale controle waartoe een jazz zangeres in staat is. Ella kan alles met een melodie doen behalve beschadigen.”
Een speciaal eerbetoon werd zaterdag gebracht in de Hollywood Bowl, waar het Playboy Jazz Festival van start ging. De feesttent bij de ingang van de bowl was versierd met de woorden: “Ella We Will Miss You.” En Bill Cosby, de ceremoniemeester, riep op tot een moment van stilte om haar te eren.
Fitzgeralds aangeboren jazzgevoel, haar bereik en de zuiverheid van haar toon vulden haar huis in Beverly Hills met trofeeën, onderscheidingen en de gesigneerde foto’s van beroemde mensen die haar bewonderden – zoals zij hen op haar beurt bewonderde.
Ze bleef meer dan een halve eeuw in de jazz spotlights staan, ook al begon haar gezondheid haar uiteindelijk in de steek te laten. Eerst waren het haar ogen, daarna ademhalingsproblemen. In augustus 1985 werd ze in het ziekenhuis in Washington opgenomen voor behandeling van een ademhalingskwaal. Ze kwam er slanker uit en met minder zekerheid in haar stem. Na een concert in juli 1986 werd ze in het ziekenhuis van Niagara Falls, N.Y., opgenomen voor wat werd gediagnosticeerd als congestief hartfalen. In 1993 werden door diabetes haar benen onder de knie geamputeerd.
Ze onderging tenminste twee keer een staaroperatie om de mogelijke blindheid te overwinnen die verergerd werd door de schittering van de podiumlichten en door het intense schema van de concerten die haar af en toe dreigden te verscheuren. In een interview uit 1965 herinnerde ze zich wat er met haar gebeurde nadat ze een paar weken lang twee concerten per avond had gedaan zonder pauze:
“In München,” zei ze, “werd ik gewoon gek. Mijn drummer moest me vastgrijpen en weghalen. De mensen vermoedden dat er iets mis was. Maar ze applaudisseerden en wilden de zaal niet verlaten.”
Na wat gekalmeerd te zijn, keerde Ella terug op het podium en zong nog wat.
Het probleem, merkte de Londense Sunday Time-schrijver op die dat interview kreeg, was dat “Ella haar publiek bijna net zo hard nodig heeft als zij haar adoreren.”
De schrijver citeerde de zangeres als ze zei: “Ik vind het geweldig als die mensen het podium opkomen en me kussen.”
Fitzgerald was al twee decennia goed genoeg bekend bij jazzfans, maar het was pas in het midden van de jaren vijftig, toen promotor Norman Granz haar carrière begon te managen, dat ze een echt populair succes werd en op Granz’s Verve-label een reeks zeer commerciële albums opnam, te beginnen met “The Cole Porter Song Book.
Ze noemde dat album “het keerpunt in mijn leven,” ook al gaf ze ooit toe dat haar reactie toen Granz het voorstelde was: “Mijn God, deze man probeert me uit de showbusiness te krijgen. “
Maar nadat haar carrière nieuw leven was ingeblazen door de Songbook-albums–Porter, de Gershwins, Rodgers en Hart, Irving Berlin, Duke Ellington en Harold Arlen–Ella erkende dat Granz had geweten waar hij het over had.
Voor die tijd had ze zich ontwikkeld tot een uitstekende scat zangeres en had ze zich bijna uitsluitend op de bop stijl gestort, totdat “het op een punt kwam dat ik geen plaats meer had om te zingen.”
Ze leek uiteindelijk in staat om al haar luisteraars te behagen. Een typisch optreden omvatte werken uit verschillende decennia en stijlen – swing, bop, bossa nova, soul en Broadway show music – en componisten variërend van Duke Ellington tot Burt Bacharach.
“Ik heb muziekcritici horen zeggen dat ik geen jazz-zangeres meer ben,” zei ze een paar jaar nadat ze onder de hoede van Granz was gekomen. “Maar we proberen allemaal te groeien en ons te verbeteren. Wat is jazz eigenlijk? Ik weet het niet. Voor mij is jazz muziek.”
Ze voegde er toen aan toe: “Hoe dan ook …. Ik ben veranderd. Ik zing wat het publiek mooi vindt. . . . Ik probeer van alles een beetje te doen. Je krijgt een prachtige ontlading. Zelfs rock ‘n’ roll. Hillbilly muziek. Alles, als het maar goed gespeeld wordt.”
Stanley Crouch, een Afro-Amerikaanse schrijver en criticus, zei dat Fitzgerald unieke elementen in haar optredens bracht. “Ze had die vreemde combinatie van een neger Amerikaanse stedelijke kwaliteit gekruist met een breed-ogend pretentieloos country meisje. Ze kon klinken als iemand die net uit de trein stapte met een papieren koffer en een doos kip die over Broadway liep en zei: ‘Jeetje, wat een hoge gebouwen.’ “
Ella Fitzgerald werd op 25 april 1918 geboren in Newport News, Va. Ze heeft haar vader nooit gekend, die overleed toen ze nog heel jong was. Ze verhuisde naar Yonkers, N.Y., met haar moeder, die ook vroeg stierf, waardoor Ella een wees werd. Ze trok in bij een tante.
Toen ze 16 was, daagden enkele vrienden haar uit om mee te doen aan een amateur nachtwedstrijd in het oude Apollo Theater in Harlem. Ze zag zichzelf niet als zangeres. Haar ambitie was om te dansen als iemand die Snakehips Tucker heette. Toen ze op het podium kwam, werd ze getroffen door de verlegenheid die haar haar hele leven zou blijven kwellen. Ze kon niet dansen.
“De man zei dat omdat ik daar stond ik iets moest doen,” zou Ella in 1966 aan columnist Jack Smith vertellen toen ze werd uitgeroepen tot Los Angeles Times Woman of the Year. “Dus probeerde ik te zingen als Connee Boswell.” Deze laatste was de favoriete zangeres van de jonge Ella. Het liedje dat ze die avond in de Apollo zong als imitatie van Boswell was “The Object of My Affection.”
Ze won de eerste prijs en de bewondering van een muzikant die voor bandleider Chick Webb werkte en die over haar bleef raaskallen totdat Webb uiteindelijk toestemde om haar een try-out te geven op een Yale-dansfeest. Als de schoolkinderen haar goed vonden, zei Webb, “dan blijft ze.”
Dat deden ze. Ze was meteen populair. Webb werd een vriend en mentor. Drie jaar later, in 1938, gaf ze Webb zijn eerste grote hit, “A-Tisket, A-Tasket,” die ze schreef met band arrangeur Van Alexander. Het lied vestigde haar als een nationaal bekende zangeres.
De nu 81-jarige Alexander herinnerde zich de creatie van het lied in 1938 tijdens een interview zaterdag:
“Ella kwam naar me toe en zei: ‘Wat zou je ervan vinden om een liedje te maken gebaseerd op het kinderrijmpje ‘A Tisket A Tasket.’ Ik zei dat ik dat wilde doen, maar ik had nog andere liedjes te doen. Op een dag kwam ze naar me toe en zei: ‘Je hebt nooit iets met dat liedje gedaan.’ Ik bleef de hele nacht op, werkend aan het liedje.
“Ik bracht het mee naar Boston. We hebben het gerepeteerd. Ze zei: ‘Het is geweldig, maar we moeten wat woorden veranderen.’ Ze veranderde ‘walking’ down the avenue in ‘trucking’ down the avenue. Het was een mooie samenwerking,” zei Alexander. “Ella was een lieve, bescheiden jonge dame. Ze veranderde nooit. Ik zal haar vreselijk missen, zoals de wereld haar zal missen.”
Toen Webb in 1939 overleed, nam Ella de band over als leider, maar het was een moeilijke rol voor iemand met haar verlegenheid en ze gaf het na een paar jaar op om soloartieste te worden.
Haar carrière bleef maar stijgen. Ze trad op in grote clubs en theaters in de Verenigde Staten en Canada, en trok veel publiek tijdens tournees door Japan en Europa. Ze leerde bop te zingen door mee te reizen met de Dizzy Gillespie band.
Op veel plaatsen in de Verenigde Staten kon Fitzgerald in die tijd niet tegelijkertijd voor zwarten en blanken optreden. Toch zei schrijver Crouch dat Ella in één belangrijk opzicht profiteerde van de gesegregeerde wereld van de jaren dertig.
“Haar ras plaatste haar in de meest innovatieve kunstgemeenschap in de V.S. in de jaren dertig,” zei Crouch. “Toen ze opgroeide in New York, was Harlem de hoofdstad van de Amerikaanse muzikale vernieuwing. Duke Ellington was daar, Count Basie was daar, iedereen was daar. . . . Ze verkeerde in de rijkste muzikale omstandigheden waarin ze in Amerika had kunnen verkeren.”
Fitzgerald speelde ook in verschillende films, waaronder “St. Louis Blues,” “Let No Man Write My Epitaph” en “Pete Kelly’s Blues.”
Maar het kostte Granz om haar op weg te helpen naar acceptatie door een breder publiek met de Songbooks.
Granz gaf later toe dat toen hij Ella voor het eerst hoorde hij niet veel aan haar had gedacht. “Ik gebruikte alleen Billie Holiday in mijn jamsessies,” zei hij. “Ik moet doof zijn geweest.”
Een van haar meer succesvolle associaties was met Duke Ellington. Ze zong met zijn orkest in Carnegie Hall in 1958 en toerde met hem door Europa in het midden van de jaren 60.
Een van de groepen waarmee ze toerde was het Oscar Peterson Trio. Ze trouwde met Peterson’s bassist Ray Brown in 1949. Het was haar tweede huwelijk. Het eerste was met muzikant Bernie Kornegay in 1941, iets waarvan ze later toegaf dat ze het met een weddenschap had gedaan. Dat werd snel ontbonden.
Zij en Brown scheidden in 1952. “Het was een goed huwelijk,” zou ze 30 jaar later aan Feather vertellen. “Maar het is moeilijk voor twee mensen in de showbusiness. Je moet leren om iemand echt te begrijpen.”
Hun zoon, Ray Jr., werd drummer en gitarist in Seattle.
Het was in 1970 dat oogproblemen de zangeres inhaalden en het einde van haar carrière dreigden in te luiden. “Ik denk dat 30 jaar kijken naar die krachtige lampen het heeft gedaan,” zei ze. “Het kwam zo ver dat ik steeds mijn ogen moest sluiten. Ik was erg nerveus. Uiteindelijk annuleerde ik al mijn boekingen en ging naar het ziekenhuis.”
In 1971 waren de problemen er nog steeds. Ze brak een reeks concerten in Frankrijk af, vloog naar de Verenigde Staten met een bloeding in het ene oog en staar in het andere. Opnieuw onderging ze een operatie.
Ze begon een dikke bril met hoornen montuur te dragen en ze maakte zich zorgen over hoe het publiek zou reageren op haar veranderde uiterlijk. “Ze vonden het prima,” zei ze later. “Mijn optreden was beter omdat ik me geen zorgen hoefde te maken over de lichten. Ik kon hen (de mensen) aankijken en dat is heel belangrijk voor me.”
Na meer dan 100 albums te hebben uitgebracht en meer dan 25 miljoen platen te hebben verkocht, werd Ella in 1979 benoemd tot Kennedy Center Honoree voor lifetime achievement in the performing arts. Ze deelde die onderscheiding dat jaar met componist Aaron Copland, acteur Henry Fonda, danseres Martha Graham en toneelschrijver Tennessee Williams.
Ze kreeg talrijke Grammy’s en andere onderscheidingen, en werd in verschillende jaren in polls van de tijdschriften Metronome en Down Beat gekozen tot de beste vrouwelijke jazz-zangeres.
Ze werd bij sommige Amerikanen in de jaren zeventig ook bekend door de Memorex-reclames op de televisie, waarin haar stem – live of opgenomen, men wist niet welke – naar verluidt een wijnglas kon verbrijzelen. Ze vertelde graag over haar optreden voor jonge kinderen in Columbia, S.C., waar een televisieverslaggever vervolgens aan enkele van de jongeren vroeg wat ze van haar vonden.
“Sommigen van hen hadden natuurlijk nog nooit van me gehoord,” vertelde Ella later aan Feather. “En een jongetje zei: ‘Nou, ik vond haar wel mooi zingen, maar ze brak geen glas.’ “
Jarenlang hielp Fitzgerald achterlijke kinderen. Ze begon ook grote zorg te tonen voor de slachtoffers van kindermishandeling en besteedde een deel van haar tijd en geld aan het Ella Fitzgerald Child Care Center in South-Central Los Angeles.
De begrafenis zal privé zijn. De familie vraagt om donaties aan de Ella Fitzgerald Charitable Foundation, of aan een goed doel dat de entertainer mogelijk heeft gesteund, zoals de Society of Singers.
Times-schrijver Jeff Brazil heeft aan dit verhaal bijgedragen.
* TRIBUTE AAN EEN LEGEND: Haar stem was – en zal dat ongetwijfeld altijd blijven – de definitie van jazz-zang. A27