Haman (Bijbel)

Rembrandts afbeelding van Haman, met Mordechai (links) op de achtergrond

Haman (of Haman de Agagiet המן האגגי) is de antagonist in het bijbelse Boek Esther. Volgens dit verhaal was Haman een Perzische edelman uit de vierde eeuw voor Christus en vizier van het rijk onder de Perzische koning Ahasveros, die traditioneel wordt geïdentificeerd als Artaxerxes II, maar door de meeste moderne geleerden wordt beschouwd als Xerxes I.

In het Boek Esther ontwikkelt Haman een onverbiddelijke haat tegen de Joden nadat de oom van koningin Esther, Mordechai, weigert voor hem te buigen zoals de koning hem heeft opgedragen. Vervolgens krijgt hij van de koning het gezag om de Joden in het hele rijk uit te roeien. Esther verijdelt zijn plan echter op slimme wijze, en Haman wordt opgehangen aan de galg die hij voor Mordechai had bedoeld.

Het verhaal van Esther, Mordechai en Haman wordt tegenwoordig door geleerden over het algemeen als fictief beschouwd, omdat dergelijke figuren niet voorkomen in de annalen van de Perzische geschiedenis, en het verhaal meer weg heeft van een sprookje dan van een historisch verslag.

In de Joodse traditie is Haman de archetypische vijand van de Joden, een soort Hitler avant la lettre. Op het Joodse feest Purim wordt hij door de deelnemers veracht, vooral door kinderen, die graag gebakjes eten die bekend staan als “Hamans hoeden” en “Hamans oren.”

Bijbelse gegevens

Haman verschijnt in hoofdstuk 3 van het Boek Esther, nadat de mooie Joodse maagd koningin van Perzië is geworden en haar voogd/oom Mordechai een complot heeft ontrafeld om koning Ahasveros te vermoorden. De koning benoemt Haman tot zijn eerste minister en beveelt zijn ambtenaren om Haman te eren door voor hem neer te knielen. Mordechai, echter, weigert te knielen. Ondanks de druk van de officieren van de koning, volhardt Mordechai in zijn weigering om het bevel van de koning te gehoorzamen.

Landend van Mordechai’s gedrag, neemt Haman aanstoot en besluit om wraak te nemen, niet alleen op Mordechai zelf, maar op zijn hele volk. Haman en zijn vrouw Zeresh zetten een complot op om de gehele bevolking van de Joden van Perzië te doden. Ahasveros geeft Haman zijn zegelring en geeft hem toestemming het plan uit te voeren. Haman laat het edict door het hele Perzische rijk verspreiden. Alle Joden, inclusief vrouwen en kinderen, moeten worden gedood en hun eigendommen geconfisqueerd.

Esther beschuldigt Haman ten overstaan van de koning.

Mordechai informeert Esther over het complot en de rol van Haman daarin, en Esther stemt in te helpen, zelfs met gevaar voor eigen leven. Ze bedenkt een plan om Haman te ontmaskeren en tegelijkertijd haar volk te redden. Slim genoeg overtuigt ze de koning haar een gunst te verlenen, die ze zal onthullen tijdens een banket ter ere van Haman. Haman bereidt zich ondertussen voor om Mordechai publiekelijk te laten executeren. Op aanraden van zijn vrouw bouwt hij een galg van 75 voet hoog.

Ahasveros wordt echter op mysterieuze wijze herinnerd aan Mordechai’s loyaliteit en wil hem belonen. Hij vraagt Haman: “Wat moet er gedaan worden voor de man die de koning graag eert?” Haman, die denkt dat de koning het over Haman zelf heeft, antwoordt dat hij een openbare parade met grote eer moet krijgen. De koning beveelt Haman onmiddellijk Mordechai te eren op de voorgestelde manier, tot groot verdriet van de slechte minister.

De koning geeft vervolgens onderdak aan het banket dat Esther voor Haman heeft gepland. Zij onthult aan Ahasveros dat Haman van plan is haar en haar volk te doden, waaronder zelfs de trouwe Mordechai. De koning vertrekt woedend, en de doodsbange Haman smeekt Esther om genade, maar de koning komt terug en vindt hem in een compromitterende positie die de koning interpreteert als een poging om de koningin te molesteren.

De gemene Haman vindt zijn rechtvaardige lot aan de galg die hij voor Mordechai had voorbereid. De trouwe Mordechai wordt dan minister-president in Hamans plaats, en de koning vaardigt een nieuw edict uit dat de Joden toestaat wraak te nemen op hun vijanden. In een laatste noodlottige handeling worden ook de lijken van Hamans tien zonen opgehangen, nadat zij in de strijd tegen de Joden zijn omgekomen.

Naam en afkomst

Er zijn verschillende etymologieën voorgesteld voor de naam Haman. Hij is gelijkgesteld aan de Perzische naam Omanes die door Griekse historici is opgetekend, afgeleid van het Perzische Vohuman. Ook is de naam in verband gebracht met het Perzische woord Hamayun, dat “roemrucht” betekent (in naamwoordenboeken wordt deze naam meestal aangeduid als “magnifiek”), of met de heilige drank Haoma.

In het Boek Esther wordt Haman beschreven als de zoon van Hammedatha de Agagiet. Agag was de Amalekietische koning die door Samuel de profeet werd terechtgesteld in de tijd van koning Saul, en de Amelekieten worden in de bijbelse en rabbijnse traditie beschreven als Israëls onverbiddelijke vijand.

Hamans afstamming wordt in de Targum Sheni als volgt gegeven: “Haman de zoon van Hammedatha de Agagiet, zoon van Srach, zoon van Buza, zoon van Iphlotas, zoon van Dyosef, zoon van Dyosim, zoon van Prome, zoon van Ma’dei, zoon van Bla’akan, zoon van Intimrom, zoon van Harirom, zoon van Sh’gar, zoon van Nigar, zoon van Farmashta, zoon van Vayezatha, zoon van Agag, zoon van Sumki, zoon van Amalek, zoon van de concubine van Eliphaz, eerstgeboren zoon van Esau.”

In de rabbijnse literatuur

De straf van Haman, door Michelangelo.

In de rabbijnse traditie wordt Haman beschouwd als een archetype van het kwaad en de vervolger van de Joden. Nadat hij had geprobeerd de Joden in Perzië uit te roeien en zich daarmee hun ergste vijand had gemaakt, werd Haman natuurlijk het middelpunt van veel Talmoedische legenden.

Op een gegeven moment was hij zeer behoeftig en zou hij zichzelf eerder als slaaf aan Mordechai hebben verkocht (Meg. 15a). Hij was ook 22 jaar lang barbier (ib. 16a). De reden voor Mordechai’s weigering om zich voor Haman te vernederen was dat Haman een afgodisch beeld op zijn kleding had geborduurd, zodat degenen die op bevel van de koning voor hem bogen, ook voor het beeld bogen (Esth. R. vii.).

Haman was ook een astroloog, en toen hij op het punt stond het tijdstip vast te stellen voor de afslachting van de Joden, wierp hij eerst lootjes om te zien welke dag van de week voor dat doel het gunstigst zou zijn. Elke dag bleek echter onder invloed te staan die gunstig was voor de Joden. Daarna probeerde hij de maand vast te stellen, maar ontdekte dat voor elke maand hetzelfde gold. De maand Nisan was gunstig voor de Joden vanwege het Pesach-offer; Iyyar, vanwege het kleine Pesach, enz. Maar toen hij bij de maand Adar aankwam, ontdekte hij dat haar dierenriemteken Vissen was, en hij zei: “Nu zal ik in staat zijn hen te verzwelgen als vissen die elkaar verzwelgen” (Esth. R. vii; Targ. Sheni iii).

Haman had 365 raadslieden, maar de raad van geen van hen was zo slim als die van zijn vrouw, Zeresh. Toen zij Haman ertoe aanzette de galg voor Mordechai te bouwen, verzekerde zij hem dat dit de enige manier was waarop hij in staat zou zijn zijn vijand te overwinnen, want tot nu toe waren de rechtvaardigen altijd gered van elke andere vorm van dood.

Toen God voorzag dat Haman zelf aan de galg zou worden opgehangen, vroeg hij welke boom vrijwillig zou willen dienen als het instrument van de dood. Elke boom, verklarend dat hij voor een heilig doel werd gebruikt, maakte bezwaar tegen bevuiling door het onreine lichaam van Haman. Alleen de doornboom kon geen excuus vinden, en bood zichzelf daarom aan als galg (Esth. R. ix.; Midr. Abba Gorion vii).

Haman wordt ook genoemd door Josephus in zijn Antiquities of the Jews. Zijn verslag van het verhaal is ontleend aan de Septuagint vertaling van het Boek Esther en aan andere Griekse en Joodse bronnen, waarvan sommige niet meer over zijn.

Erfenis

Hamantashen, de met fruit gevulde gebakjes in de vorm van Hamans hoed met drie hoorns, die door joodse kinderen van alle leeftijden worden gegeten op Purim.

De Joodse feestdag Purim herdenkt het verhaal van de bevrijding van de Joden en de nederlaag van Haman. Op die dag wordt het boek Esther in het openbaar voorgelezen en wordt er veel lawaai en tumult veroorzaakt bij elke vermelding van de naam van Haman. Een speciaal lawaaimakertje, de gragger, wordt gebruikt om de minachting voor Haman uit te drukken. Gebakjes die bekend staan als hamentashen (hoeden of oren van Haman) worden traditioneel op deze dag gegeten.

Purim is een gelegenheid waarbij veel vreugdevolle vrijheden worden toegestaan binnen de muren van de synagoge zelf. Zo wordt er tijdens de openbare dienst in veel gemeenten, wanneer de voorlezer van het Boek Esther Haman noemt (54 keer), luidruchtig gesist, gestampt en gerammeld. Buiten de synagoge worden de grappen zelfs tot het uiterste doorgevoerd. Sommige dateren uit de Talmoedische periode. Reeds in de vijfde eeuw was het de gewoonte om Haman te verbranden of op te hangen op Purim, vergelijkbaar met de Britse gewoonte op Guy Fawkes Day. Deze traditie bleef tot in de twintigste eeuw bestaan, maar wordt niet meer algemeen toegepast.

• Greenspoon, Leonard J., and Sidnie White Crawford. The Book of Esther in Modern Research. Londen: T & T Clark International, 2003. ISBN 9780826466631.
• Glickman, Elaine Rose. Haman en de Joden: Een portret uit de rabbijnse literatuur. Northvale, NJ: Jason Aronson, 1999. ISBN 9780765760968.
• Hoschander, Jacob. Het Boek Esther in het licht van de geschiedenis. Philadelphia: Dropsie College for Hebrew and Cognate Learning, 1923. OCLC 613337.
• Laniak, Timothy S. Shame and Honor in the Book of Esther. Atlanta, GA: Scholars Press, 1998. ISBN 9780788505058.
• Moore, Carey A. Studies in het Boek Esther. De Bibliotheek van Bijbelse Studies. New York: Ktav Pub. House, 1981. ISBN 9780870687181.

• In dit artikel is tekst opgenomen uit de Joodse Encyclopedie 1901-1906, een publicatie die nu in het publieke domein is.