Het buitengewone verhaal van Osiris: zijn mythe, symbolen en betekenis in het oude Egypte

Buitenste grafkist van Taywheryt met afbeeldingen van Osiris, Isis en Nephthys. (CESRAS/ CC BY NC SA 2.0 )

De mythe van Osiris en Isis…en Set

Er zijn enkele variaties op de Osiris-mythe, maar over het algemeen begint het verhaal met Osiris als de koning van de oude Egyptenaren. Ofwel door zijn vrouw en zuster Isis de macht te geven in zijn plaats te regeren als hij weg was om de beschaving te verspreiden, ofwel door pure afgunst van de ander, maakte Osiris zijn broer Set kwaad. Set nam het succes van Osiris kwalijk en zou een complot hebben gesmeed om zijn broer te doden nadat de vrouw van Set, Nephthys, zich voordeed als Isis en Osiris verleidde. De god Anubis was het resultaat van hun verbintenis. Sommige versies zeggen dat Set ook Isis begeerde.

Set, de broer van Osiris en een andere belangrijke oud-Egyptische godheid. Gebaseerd op graftekeningen uit het Nieuwe Rijk. ( CC BY SA 4.0 )

Aan de andere kant is het interessant om te weten dat Nephthys onvruchtbaar zou zijn geweest voordat zij zwanger werd van het nageslacht van Osiris. Dit deel van de mythe werd later in verband gebracht met de Egyptische woestijnbloemen die jarenlang niet bloeiden, totdat een grote overstroming (Osiris) het onvruchtbare land (Nephthys) vruchtbaar hielp worden en hen van leven voorzag (Anubis). Volgens de mythen eerde Anubis zijn vader Osiris door hem de positie van god van de onderwereld te geven.

Set zette al snel een plan in werking om zijn wraak te krijgen. Volgens Plutarch verdronk of doodde Set Osiris. Het verhaal gaat vaak over een prachtige kist die op maat van Osiris was gemaakt. Set gaf opdracht tot de vervaardiging van de kist en nodigde vervolgens zijn broer uit voor een banket. Tijdens het feest bood hij de opmerkelijke kist aan aan iedereen die erin paste. Iedereen probeerde het, maar alleen Osiris paste erin. Op het moment dat Osiris in de kist ging liggen, spijkerde Set het deksel dicht. Toen verzegelde hij de kist met gesmolten lood en gooide hem, samen met zijn broer, in de Nijl.

De kist (die volgens sommigen de inspiratiebron vormde voor de Egyptische sarcofagen), werd naar zee gedragen en kwam vervolgens tot rust in een tamariskboom die in de buurt van Byblos in Phoenicië groeide. De boom groeide rond de god in de kist en hij bleef daar tot hij stierf. De plaatselijke koning besloot later dat hij dezelfde boom mooi vond en liet er, zonder te weten dat het lichaam van Osiris erin lag, een zuil voor zijn paleis van maken.

Rameses III drinkt en geeft een offer voor Ptah-Sokar-Osiris, beschermd door de gevleugelde Isis. Scène uit de graftombe van Ramses III. (KV11) ( Publiek domein )

Isis was op zoek geweest naar haar geliefde en kwam uiteindelijk in het paleis terecht, waar zij werd opgenomen en de kinderen van de koning verzorgde terwijl zij vermomd was als oude vrouw. Toen zij zich openbaarde als de godin nadat zij een van de zonen van de koning had gered, bood de koning haar aan wat zij maar wilde. Zij koos de zuil en zo vond Isis het stoffelijk overschot van Osiris.

Revival, Desecration, and Resurrection

De godin keerde met haar man terug naar Egypte en werkte aan de reconstitutie van zijn fysieke lichaam. Toen veranderde Isis zichzelf in een vlieger (vogel). Zij gebruikte magische woorden en het slaan van haar vleugels om hem weer tot leven te wekken en verwekte vervolgens een kind bij hem. Dat kind was Horus. Daarna verborg zij het lichaam van haar man en ging weg om haar zoon groot te brengen.

Horus, Osiris, en Isis: hanger met de naam van koning Osorkon II. ( CC BY SA 1.0 )

Maar Set kwam het lichaam van Osiris tegen toen hij op een dag op jacht was. Om te voorkomen dat zijn broer de begrafenis zou krijgen die hij verdiende, sneed de woedende Set het lichaam van Osiris in verschillende stukken, met verschillende nummers volgens de teksten: 14 (de helft van een maanmaand), 16 (de ideale hoogte voor een stijging van het waterpeil in el) of 42 (het getal van de nomens van Egypte). De lichaamsdelen werden vervolgens over Egypte verspreid.

Isis ontdekte wat er was gedaan en verzamelde alle delen van Osiris’ lichaam die zij kon vinden. Het enige deel dat ze niet kon vinden was zijn penis, die was opgegeten door een oxyrhyncus vis (waardoor het een verboden voedsel was in het oude Egypte). Met de hulp van Nephthys en Anubis, lapte Isis het lichaam van Osiris zo goed mogelijk op en maakte het klaar voor een fatsoenlijke begrafenis. Op dat moment creëerden zij de eerste mummie en werd Anubis geassocieerd met balsemers. Toen de andere goden (of in ieder geval Ra/Re) dit zagen, lieten zij Osiris herrijzen, maar omdat hij incompleet was, kon hij niet langer heersen in het land der levenden. Dus werd hij de heerser en rechter van de Onderwereld. Horus wreekte uiteindelijk zijn vader door Set te doden en de nieuwe koning van Egypte te worden.

Tooi uit de tijd van de Ptolemeïsche dynastie waarop Osiris en Anubis te zien zijn met een overleden man.

Osiris als de Egyptische onderwereldgod

Osiris was geen onderwereldgodheid (Duat) om bang voor te zijn. Sterker nog, zijn reputatie als een goede en welwillende koning creëerde waarschijnlijk een gevoel van veiligheid voor mensen die aan het eind van hun leven stonden. Hoewel de mensen de godheid zelf niet hoefden te vrezen, was het geen gemakkelijke taak om zijn domein te betreden. Een fatsoenlijke begrafenis, spreuken uit Het Boek van de Overledenen (tegenwoordig beter bekend als Het Boek van de Doden) en Het Boek van de Poorten, en amuletten werden aan de doden gegeven om hen te helpen de gevaarlijke reis door de onderwereld naar de zaal van het oordeel te maken, waar hun hart zou worden afgewogen tegen de veer van Ma’at.

Het was vrijwel zeker dat iemand die het zover schopte, in het hiernamaals zou worden verwelkomd, omdat het oude Egyptische oordeel niet streefde naar perfectie, maar naar evenwicht. Als de persoon de welwillende Osiris ervan kon overtuigen dat hij of zij het verdiende om daar te zijn, mocht hij of zij blijven.

Het oordeel over de doden in de aanwezigheid van Osiris: Anubis brengt Hunefer naar de plaats des oordeels. Anubis houdt ook toezicht op de weegschaal. Hunefer’s hart wordt gewogen tegen een veer, het symbool van Ma’at. Dan wordt Hunefer door zijn zoon Horus naar rechts gebracht in de aanwezigheid van Osiris. Osiris zit onder een baldakijn, met zijn zusters Isis en Nephthys. Bovenaan is Hunefer afgebeeld, terwijl hij een rij goden aanbidt die toezicht houden op het oordeel. ( Publiek domein )

Dit verband met de onderwereld verklaart waarom Osiris vaak wordt afgebeeld als een gemummificeerde farao – dode farao’s werden met hem geassocieerd en gemummificeerd om op hem te lijken.

• Oordeel in de Hal der Waarheid en Voorbereiding op het Hiernamaals
• Heeft men eindelijk de verborgen plaats van het graf van Cleopatra gevonden?

Osiris de Agrarische God?

Hoewel het op het eerste gezicht tegenstrijdig lijkt, werd Osiris ook beschouwd als een vruchtbaarheidsgod – althans in termen van vruchtbaarheid in de landbouw. Maar als je kijkt naar de agrarische cyclus van schijndood en wedergeboorte, kun je een deel van de redenering hierachter beginnen te zien. Voor de oude Egyptenaren werd Osiris symbolisch gedood en werd zijn lichaam bij elke oogst op de dorsvloer gebroken. Dan vond de overstroming van de Nijl plaats en herleefde het land (zijn lichaam) opnieuw. Deze factoren kunnen gemakkelijk worden vergeleken met elementen uit de Osiris-mythe.

In een agrarisch ritueel werd een beeldje van aarde gemaakt in een mal om Osiris voor te stellen en het werd in een kleine sarcofaag geplaatst. In die aarde werden zaden geplant die vervolgens water kregen, waardoor een “Osiris-tuin” ontstond, of wat sommigen “graanmummies” of “maïsmummies” hebben genoemd. Wanneer de planten uit de kist groeiden, werd gezegd dat de godheid weer tot leven was gewekt. Sommige van deze beeldjes, die in die context “Osiris-bedden” werden genoemd, zijn gevonden in Thebaanse graven, waar zij bedekt werden aangetroffen met de resten van tarwe of gerst. De graftombe van Toetanchamon leverde de archeologen enkele fraaie voorbeelden op die van gerst en emmer waren gemaakt.

Osiris’ bed, 450 – 300 v. Chr., uit Opper-Egypte (Gabbanat el-Gouroud), klei. Musée des Confluences. ( CC0)

De oude Egyptenaren hadden ook een legende die stelde dat hun volk kannibalen waren geweest totdat Osiris en Isis hen onderwezen en hen vervolgens overhaalden om landbouw te gaan bedrijven. Hoewel er geen sterke aanwijzingen zijn dat de oude Egyptenaren kannibalen waren, leken zij te houden van het idee dat Osiris orde in hun beschaving had gebracht.

Osiris’ symbolen

De oudste gevonden voorstelling van Osiris dateert van 2300 v. Chr., maar hij werd pas echt populair in afbeeldingen in de periode van het Nieuwe Rijk (1539-1075 v. Chr.). Voortbordurend op de agrarische connecties, werd het lichaam van Osiris soms voorgesteld als een veld en werd hij ook in verband gebracht met afbeeldingen van bomen – een kenmerk dat in vrijwel alle graftombes van Osiris voorkomt. Ook zijn huidskleur vertoont deze associatie; als hij groen was, kon hij de wedergeboorte van de vegetatie voorstellen en als hij zwart was, stond hij voor de vruchtbare bodem van het Nijldal.

Osiris, Egyptische God van de Onderwereld. ( Publiek domein )

Osiris onderscheidt zich van de meeste andere beroemde Egyptische godheden doordat hij wordt afgebeeld als mens, en niet als een antropozoomorf (mens/dier) wezen. De meeste afbeeldingen van de god benadrukken zijn rol als heerser van de Onderwereld door hem te tonen, vanaf de borst naar beneden gewikkeld in mummieverbanden. Als hij niet in de wikkels zit, wordt hij afgebeeld in een nauwsluitend gewaad.

Als koning van Egypte werd hij afgebeeld met de Atef-kroon – een combinatie van de Hedjet, de kroon van Opper-Egypte, met een struisvogelveer aan elke kant. Zijn macht bleek uit de kromstaf en de vlegel in zijn handen, die gewoonlijk voor zijn borst gekruist zijn, en deze voorwerpen vertegenwoordigden de vruchtbaarheid van het land en het gezag van de koning. Osiris wordt ook afgebeeld met de lange, gebogen valse baard van een dode god.

Een ander symbool van Osiris is de Djed-zuil. Deze symboliseert de stabiliteit en de voortzetting van zijn macht en kan zijn ruggengraat voorstellen. De zuil is soms versierd met de Atef-kroon of heeft twee wedjat/udjat-ogen, en hij is soms ook versierd met de vlegel en de kromstaf. Deze zuil werd als een belangrijk element beschouwd en ritueel opgericht tijdens sommige festivals in Abydos. Het oprichten van de Djed-zuil was een knipoog naar de wederopstanding van Osiris – een stabiele vorst.

Een scène op de westelijke muur van de Osiris Hall die voorbij de zeven kapellen ligt en betreden wordt via de Osiris Chapel. Het toont de opheffing van de Djed pilaar. ( Jon Bodsworth )

De opkomst van de Osiris-cultus en zijn rituelen

Abydos was het centrum van de Osiris-cultus omdat de oude Egyptenaren geloofden dat het hoofd van de godheid daar begraven was. De necropolis van de stad was de meest populaire keuze voor een begrafenis, als de persoon het zich kon veroorloven en een status had die hoog genoeg was om in de nabijheid van de godheid te rusten te worden gelegd. De volgende beste optie was het plaatsen van een gedenksteen met de naam van de overledene in de buurt van de plek.

Hoofd van de God Osiris, ca. 595-525 v.Chr. ( Brooklyn Museum )

Busiris ( Djedu) was een ander belangrijk Osiris-heiligdom en het is de plaats waar men de naam van de stad geschreven kon zien met twee Djed-zuilen. Een derde belangrijke plaats voor de volgelingen van Osiris was Biggah (Senmet). Dit kleine eiland was de plaats waar het lichaam van Osiris zou hebben gerust. Maar het bereik van de Osiris-cultus was veel groter aangezien alle steden die beweerden een plaats te zijn geweest waar een deel van zijn ontzielde lichaam was begraven, ook een cenotaaf voor de god hadden.

Hoewel aanvankelijk alleen overleden koningen zich bij hun dood met Osiris konden associëren, kon rond 2000 v. Chr. iedere dode met de godheid in verband worden gebracht. De associatie met Osiris betekende niet de wederopstanding zelf, maar de vernieuwing van het leven in de volgende wereld en door middel van iemands nakomelingen. Zijn populariteit werd versterkt door de welwillende aard van de god in het hiernamaals en door zijn rol in het scheppen van orde en recht. De mensen zagen hem als een god die hen tijdens hun leven kon beschermen en die hen in de onderwereld rechtvaardig zou beoordelen.

Door Osiris toegankelijker te maken, werd hij ook populairder en verspreidde zijn cultus zich over heel Egypte, waarbij de god zich soms aansloot bij andere vruchtbaarheids- en onderwereldgoden of deze opslorpte. Dit vermogen om de plaatselijke goden te integreren stelde de verering van Osiris in staat om tot in de Hellenistische en Romeinse perioden prominent te blijven. Serapis, bijvoorbeeld, was een Hellenistische god die Osiris combineerde met Apis – de heilige stier van Memphis. Grieks-Romeinse schrijvers zagen ook connecties tussen hun god Dionysus (Bacchus) en de Egyptische godheid. Osiris kwam pas ten val met de opkomst van het Christendom. Maar dat heeft geleerden er niet van weerhouden een aantal overeenkomsten op te merken tussen die religie en het verhaal van de oude Egyptische god.

Buste van Serapis. Marmeren, Romeinse kopie naar een Grieks origineel uit de 4e eeuw v.Chr., bewaard in het Serapeum van Alexandrië. ( Publiek domein )

Hoewel Osiris de Rechter van de Doden was, werd hij ook geassocieerd met wedergeboorte, zodat de festivals die met hem verband hielden zich meer richtten op het vieren van het leven. Dit is reeds opgemerkt bij de Osiris-beeldjes om de vruchtbaarheid van de landbouw te verhogen.

Evenementen en nachtelijke rituelen vonden ook plaats in zijn tempels en aspecten van zijn leven, dood en wedergeboorte waren sleutelelementen van die riten. De dood van Osiris werd geëerd tijdens het festival van de Val van de Nijl en zijn wederopstanding werd gevierd tijdens het Djed Pillar Festival. Het volgende gedeelte van een hymne aan Osiris geeft aan hoe populair zijn feesten, en de god zelf, waren voor het oude Egyptische volk:

Op U worden offers gebracht door de gehele mensheid, o Heer aan wie herdenkingen worden gebracht, zowel in de hemel als op aarde. Velen verheugen zich over U op het Uak-feest, en uit de gehele wereld klinken kreten van verrukking met één stem tot U. Gij zijt het hoofd en de vorst van uw broeders, gij zijt de vorst van het gezelschap der goden, gij handhaaft overal recht en waarheid, gij plaatst uw zoon op uw troon, gij zijt het voorwerp van lof van uw vader Seb, en van de liefde van uw moeder Nut. Gij zijt zeer machtig, gij werpt hen om die zich tegen u verzetten, gij zijt machtig van hand, en gij doodt uw vijand. Gij boezemt uw vrees in uw vijand in, gij verwijdert zijn grenzen, uw hart is vast en uw voeten zijn waakzaam. Gij zijt de erfgenaam van Seb en de heerser over de gehele aarde. Gij hebt deze aarde gemaakt door uw hand, en de wateren haar, en de wind haar, het kruid haar, al het vee haar, al het gevleugelde gevogelte haar, al de vissen haar, al het kruipend gedierte haar, en al het viervoetige gedierte haar. Gij zoon van Nut, de hele wereld is verheugd wanneer gij als Ra de troon van uw vader bestijgt. Gij schijnt aan de horizon, gij zendt uw licht in de duisternis, gij maakt de duisternis licht door uw dubbele pluim, en gij overvloeit de wereld met licht als de Disk bij het aanbreken van de dag. Uw diadeem doorboort de hemel en wordt een broeder van de sterren, Gij vorm van elke god. Gij zijt genadig in bevel en in spreken, gij zijt de bevoorrechte van het grote gezelschap der goden, en gij zijt de zeer beminde van het kleinere gezelschap der goden.

• Het heilige symbool van de Djed-zuil
• Enigma van de Harteloze Farao: Wie stal het hart van koning Toetanchamon, en waarom?

Postume stele van Amenhotep I en Ahmose-Nofretaris die een offer brengen aan Osiris. Kalksteen. Nieuwe Rijk, Dynastie XVIII, regering van Amenhotep III, ca. 1390-1352 v. Chr. Waarschijnlijk afkomstig uit Thebe. ( CC BY SA 3.0 )

Een ander belangrijk aspect van de verering van Osiris was het opvoeren van dramatische passiespelen over het leven, de dood, de mummificatie en de wederopstanding van de godheid. Bij de spelen waren plaatselijke priesters en belangrijke leden van de gemeenschap betrokken en de schijngevechten tussen de volgelingen van Horus en de volgelingen van Set waren voor iedereen toegankelijk. Sommige scènes waren bijzonder gewelddadig en er zijn zelfs gevallen bekend van geënsceneerd geweld dat echt werd en tot doden leidde.

Als de strijd eenmaal door de Volgelingen van Horus was gewonnen, vierden de festivalgangers dat door het gouden standbeeld van Osiris uit het binnenste heiligdom van de tempel te dragen, zodat iedereen het met geschenken kon overladen. Vervolgens werd het in optocht door de stad gedragen en tenslotte bij een buitenheiligdom geplaatst, zodat de god getuige kon zijn van de festiviteiten en de mensen hem konden bewonderen. Deze verwijdering van het beeld uit de duisternis van de tempel weerspiegelde ook de wederopstanding van Osiris.

Late Periode-Ptolemeïsch beeld van Osiris. ( CC0)

Top Image: Osiris. Bron: SaraForlenza/ Deviant Art

Door Alicia McDermott