Deze korte pagina geeft een overzicht van enkele filosofische en sociale stromingen die de Romantische muziek hebben beïnvloed. Het is belangrijk te begrijpen dat geleerden het niet altijd eens zijn over de datering van historische perioden in de muziek. In de afgelopen 100 jaar is er zelfs discussie geweest over de vraag of de perioden die wij klassiek en romantisch noemen wel verschillend genoeg zijn om aparte labels te verdienen. In het kader van deze cursus aanvaarden we dat er voldoende verschillen zijn om de muziek gecomponeerd tussen de dood van Bach (1750) en het begin van Beethovens late periode (ca. 1815), en de muziek gecomponeerd tijdens de rest van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw als verschillende historische perioden te beschouwen. Maar u zult zeker merken dat de romantische muziek veel meer gelijkenis vertoont met de klassieke muziek dan de klassieke muziek met een van de vroegere perioden.
Inleiding
Romantische muziek is een term waarmee een tijdperk van westerse klassieke muziek wordt aangeduid dat aan het eind van de 18e of het begin van de 19e eeuw begon. Het was verwant aan de Romantiek, de Europese artistieke en literaire stroming die ontstond in de tweede helft van de 18e eeuw, en met name de Romantische muziek domineerde in Duitsland.
Achtergronden: Romantiek
De Romantische beweging was een artistieke, literaire en intellectuele stroming die in de tweede helft van de 18e eeuw in Europa ontstond en zich versterkte als reactie op de Industriële Revolutie. Voor een deel was het een opstand tegen de sociale en politieke normen van het tijdperk van de Verlichting en een reactie tegen de wetenschappelijke rationalisering van de natuur. Het werd het sterkst belichaamd in de beeldende kunst, muziek en literatuur, maar had ook een grote invloed op de geschiedschrijving, het onderwijs en de natuurgeschiedenis.
Een van de eerste belangrijke toepassingen van de term op muziek vond plaats in 1789, in de Mémoires van de Fransman André Grétry, maar het was E.T.A. Hoffmann die werkelijk de beginselen van de muzikale romantiek vaststelde, in een lange bespreking van Ludwig van Beethovens Vijfde Symphonypublikatie in 1810, en in een artikel over Beethovens instrumentale muziek in 1813. In het eerste van deze essays traceerde Hoffmann het begin van de muzikale Romantiek tot het latere werk van Haydn en Mozart. Het was Hoffmanns samensmelting van ideeën die al geassocieerd werden met de term “Romantiek”, gebruikt in tegenstelling tot de terughoudendheid en formaliteit van klassieke modellen, die muziek, en vooral instrumentale muziek, in de Romantiek verheven heeft tot een positie bij uitstek als de kunst die het meest geschikt is voor de uitdrukking van emoties. Het was ook door de geschriften van Hoffmann en andere Duitse auteurs dat de Duitse muziek in het centrum van de muzikale Romantiek kwam te staan.
Karakteristieken
Karakteristieken die vaak aan de Romantiek, ook de muzikale Romantiek, worden toegeschreven zijn:
- een nieuwe preoccupatie met en overgave aan de natuur
- een fascinatie voor het verleden, met name de Middeleeuwen en legendes van de middeleeuwse ridderschap
- een wending naar het mystieke en bovennatuurlijke, zowel religieus als griezelig
- een verlangen naar het oneindige
- mysterieuze connotaties van afgelegenheid, het ongewone en fabelachtige, het vreemde en verrassende
- een focus op het nachtelijke, het spookachtige, het beangstigende, en angstaanjagend
- fantastisch zien en spirituele ervaringen
- een nieuwe aandacht voor nationale identiteit
- nadruk op extreem subjectivisme
- interesse in het autobiografische
- onvrede met muzikale formules en conventies
Zulke lijsten, werden in de loop der tijd echter steeds talrijker, wat resulteerde in een “chaos van tegenstrijdige verschijnselen”, bekritiseerd om hun oppervlakkigheid en omdat ze zoveel verschillende dingen betekenden dat er geen centrale betekenis meer was. De attributen zijn ook bekritiseerd omdat ze te vaag zouden zijn. Zo zouden kenmerken van het “spookachtige en bovennatuurlijke” evenzeer van toepassing kunnen zijn op Mozarts Don Giovanni uit 1787 als op Stravinsky’s The Rake’s Progress uit 1951.
Trends van de 19e eeuw
Niet-muzikale invloeden
Evenementen en veranderingen die in de samenleving plaatsvinden, zoals ideeën, attitudes, ontdekkingen, uitvindingen en historische gebeurtenissen, hebben altijd invloed op muziek. Zo was de Industriële Revolutie aan het eind van de 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw in volle gang. Deze gebeurtenis had een zeer ingrijpend effect op de muziek: er waren grote verbeteringen in de mechanische kleppen en toetsen waarvan de meeste hout- en koperblaasinstrumenten afhankelijk zijn. De nieuwe en innovatieve instrumenten konden met meer gemak worden bespeeld en ze waren betrouwbaarder.
Een andere ontwikkeling die van invloed was op de muziek was de opkomst van de middenklasse. Componisten leefden voor deze periode van de steun van de aristocratie. Hun publiek was vaak klein en bestond voornamelijk uit de hogere klasse en personen met kennis van muziek. De componisten uit de Romantiek daarentegen schreven vaak voor openbare concerten en festivals, met een groot publiek van betalende klanten, die niet noodzakelijk muziekles hadden gehad. Componisten uit de Romantiek, zoals Elgar, lieten de wereld zien dat er “geen scheiding van muzikale smaken” mocht zijn en dat het “de bedoeling was om muziek te schrijven die gehoord moest worden.”
Nationalisme
Tijdens de Romantiek kreeg muziek vaak een veel nationalistischer doel. Zo is bijvoorbeeld Finlandia van Jean Sibelius uitgelegd als een verbeelding van de opkomende natie Finland, die op een dag onafhankelijk zou worden van de Russische overheersing. Frédéric Chopin was een van de eerste componisten die nationalistische elementen in zijn composities verwerkte. Joseph Machlis stelt: “De Poolse strijd voor vrijheid van de tsaristische overheersing wekte de nationale dichter in Polen op. . . . Voorbeelden van muzikaal nationalisme zijn er in overvloed in de productie van de romantiek. Het volkse idioom is prominent aanwezig in de mazurka’s van Chopin.” Zijn mazurka’s en polonaises vallen vooral op door hun gebruik van nationalistische ritmes. Bovendien: “Tijdens de Tweede Wereldoorlog verboden de nazi’s het spelen van …. Chopin’s Polonaises in Warschau vanwege de krachtige symboliek die in deze werken schuilt.” Andere componisten, zoals Bedřich Smetana, schreven stukken die hun vaderland muzikaal beschreven; in het bijzonder Smetana’s Vltava is een symfonisch gedicht over de rivier de Moldau in de hedendaagse Tsjechische Republiek en het tweede in een cyclus van zes nationalistische symfonische gedichten gezamenlijk getiteld Má vlast (Mijn Vaderland). Smetana componeerde ook acht nationalistische opera’s, die alle nog steeds op het repertoire staan. Ze vestigden zijn naam als de eerste Tsjechische nationalistische componist en als de belangrijkste Tsjechische operacomponist van de generatie die in de jaren 1860 op de voorgrond trad.