I. Definitie
Plutocratie betekent ‘heerschappij door de rijken’. Er is sprake van wanneer een kleine groep bestaande uit de rijkste mensen in een samenleving regeert op grond van hun rijkdom.
Plutocratie is een zichzelf versterkend systeem. Dat wil zeggen, als een groep rijke mensen eenmaal de baas is, kunnen zij hun rijkdom en politieke macht gebruiken om de regels (wetten en systemen) zo te veranderen dat zij alleen maar meer rijkdom en macht krijgen, nooit minder.
Plutocratie is niet echt een politieke filosofie, omdat niemand het verdedigt. Het woord wordt gebruikt als een pejoratief, of belediging, om een systeem te beschrijven waarvan bijna iedereen vindt dat het onrechtvaardig is.
II. Plutocratie vs. Oligarchie
Oligarchie is de heerschappij van een kleine elite. Plutocratie is dus één vorm van oligarchie. Oligarchie is echter een breder begrip; het kan elke vorm van heersende elitaire minderheid beschrijven.
Voorbeelden zijn:
- Aristocratische heerschappij, of heerschappij door sociale elites. We verwarren aristocratie vaak met rijkdom, omdat de aristocratie over het algemeen rijk is. Maar niet alle mensen uit vooraanstaande families blijven rijk, en niet alle rijke mensen komen uit aristocratische families, vooral niet in Amerika. De aristocratie heeft, net als de rijken, de neiging aan haar macht vast te houden, omdat zij gewoonlijk voordelen en mogelijkheden heeft, maar de ideeën van aristocratie en plutocratie zijn eigenlijk heel verschillend; oorspronkelijk (beginnend bij de Grieken) werd de aristocratie beschouwd als de best gekwalificeerde mensen om te regeren, omdat zij uit goede families kwamen en een goede opleiding kregen. Pas sinds kort beschouwen we de aristocratie in onze samenleving niet meer als superieure mensen – althans niet meer zoveel als vroeger. Plutocratie is heel anders, omdat het alleen gaat om rijkdom, niet om het behoren tot een zogenaamd “betere” klasse van mensen.
- Theocratie, oftewel heerschappij door de geestelijkheid. De heersende elites kunnen religieuze autoriteiten zijn, zoals priesters of mullahs, die regeren volgens hun interpretatie van de religieuze wet.
- Technocratie, oftewel heerschappij op basis van technische kennis en kunde. Een technocratisch land wordt geregeerd door geschoolde deskundigen van welke aard dan ook, zoals mensen met diploma’s in financiën en rechten; maar als mensen tegenwoordig “technocratisch” zeggen, bedoelen ze meestal mensen die regeren met behulp van technologische middelen en knowhow. Hoewel mensen het woord “technocraat” losjes gebruiken om iedere gezagsdrager aan te duiden die zich op technologie baseert, wordt technocratie traditioneel gekenmerkt door niet-gekozen technocratische autoriteiten. Als we een president met technische expertise kiezen, is dat geen oligarchie – tenzij de president meer macht naar zich toetrekt en die zonder verkiezingen aan even goed opgeleide collega’s geeft. Een technocratie is technisch gezien een samenleving waarin mensen regeren op grond van hun technische kennis, maar je hoort het ook wel eens gebruiken voor elke vorm van op technologie gericht bestuur.
Net als “plutocratie” heeft het woord “oligarchie” over het algemeen een sterk negatieve connotatie. Er zijn maar weinig mensen die openlijk voorstander zijn van een oligarchie. Er zijn echter genoeg mensen die aristocratische, theocratische en technocratische systemen hebben verdedigd, en sommigen doen dat nog steeds. Dergelijke mensen ontkennen vaak dat hun favoriete systeem een vorm van oligarchie is. Al deze systemen zijn echter “heerschappij door enkelen”, en dus oligarchie, zelfs als je ze verdedigt. Dat is misschien geen probleem voor u als u bereid bent oligarchie te verdedigen (en veel mensen doen dat).
III. Citaten over plutocratie
Quote 1
“‘Wat zou er gebeuren als iemand de kapiteins van schepen zou kiezen op basis van hun rijkdom, en zou weigeren het schip toe te vertrouwen aan een arm iemand, zelfs als die een betere kapitein zou zijn?
‘Ze zouden er een slechte reis van maken.’
‘En geldt niet hetzelfde voor de regel van wat dan ook?’
‘Ik denk het wel.’
‘Behalve een stad? Of geldt het ook voor een stad?’
‘Voor een stad het meest van al, want het is de moeilijkste en belangrijkste soort heerschappij.'” (Plato, De Republiek)
Meer dan 2000 jaar geleden ontwikkelde de Griekse filosoof Plato een aantal van de eerste argumenten tegen plutocratie. Het is duidelijk dat Plato het de moeite waard vond om deze argumenten op te schrijven, wat impliceert dat iemand in zijn samenleving pleitte voor plutocratie. We kunnen er waarschijnlijk uit afleiden dat de rijke Atheners probeerden om naast hun rijkdom ook politieke macht te verwerven, en dat Plato hun pogingen probeerde te ondermijnen met filosofische argumenten.
Quote 2
” wordt abstract gesteld als de vrijheid van het individu van overheidscontrole …. Maar wat het een eeuw later in de politiek betekende, en nu nog steeds betekent, is de vrijheid om rijkdom te vergaren zonder sociale of democratische verantwoordelijkheden en een vrijbrief om het politieke systeem van alle anderen af te kopen”. (Bill Moyers, For America’s Sake)
Waarschijnlijk wordt niemand in de media vandaag de dag meer geassocieerd met het woord “plutocratie” dan Bill Moyers. Hij heeft de afgelopen jaren geprobeerd mensen ervan te overtuigen dat Amerika zijn status als democratie aan het verliezen is en afglijdt naar een plutocratie. In dit citaat betoogt hij dat dit kan gebeuren omdat veel goedbedoelende Amerikanen vinden dat iedereen het recht heeft op een eindeloze accumulatie van rijkdom, een recht waar de samenleving als geheel zich niet mee moet bemoeien. Moyers daarentegen ziet dit als een dekmantel voor een meer sinistere machtsgreep (zie hoofdstuk VI voor meer over deze controverse).
IV. De geschiedenis en het belang van plutocratie
Sommigen stellen zich voor dat plutocratie de oudste regeringsvorm ter wereld is; zij stellen zich voor dat onze voorouders in de oudheid, lang voor het moderne tijdperk van wetenschap, kapitalisme en democratie, werden geregeerd door machtige, rijke leiders die konden doen en laten wat zij wilden omdat zij over alle middelen beschikten.
Dit is deels een mythe. Pre-kapitalistische en niet-kapitalistische samenlevingen hadden of hebben verschillende vormen van sociale organisatie, sommige gebaseerd op rijkdom, maar niet allemaal. Er zijn bijvoorbeeld veel tribale samenlevingen geweest waarin de leider degene was die het meeste weggaf, niet degene die het meeste bezat. Zo moesten de leiders van de Angelsaksen hun volgelingen verdienen door vrijgevigheid en door mannen succesvol te leiden in de strijd. De Saksische koningen gaven de buit van de veldslagen aan hun volgelingen en hielden weinig voor zichzelf – en wat ze hielden waren meestal giften van anderen in de stam.
Maar er waren vele andere vormen van economie in Europa (en overal elders) voordat de handel zich op natuurlijke wijze ontwikkelde tot het concurrerende, op de markt gebaseerde systeem waarin we nu leven. De ontwikkeling van het kapitalisme verschilt het meest van andere systemen in die zin dat iedereen gelijke rechten heeft om goederen te bezitten, te kopen en te verkopen. Daarom kan onder het kapitalisme ieder individu genoeg rijkdom verwerven om de politiek in zijn voordeel te beïnvloeden. Hoewel dit systeem dus de meeste mogelijkheden schept om rijkdom te vergaren, zet het ook de deur open naar plutocratie (zie hoofdstuk VI). En dit is op veel plaatsen gebeurd; Florence is een opmerkelijk voorbeeld, waar de ongelooflijk rijke Medici-familie de stad gedurende een groot deel van de 15e en 16e eeuw feitelijk regeerde. Zelfs in zogenaamd niet-kapitalistische naties, zoals het moderne China, heeft het kapitalisme veel mensen in staat gesteld aan de macht te komen.
Heden ten dage is plutocratie een veelbesproken onderwerp – de vraag of een natie plutocratisch aan het worden is – een punt van zorg niet alleen in kapitalistische landen als het VK en de VS, maar ook in post-communistische landen als Rusland en China, en neutrale landen als India. De mensen maken zich terecht zorgen over het feit dat een klein percentage van de bevolking de overgrote meerderheid van de rijkdom bezit, en dit geeft hun uiteraard politieke macht, en die wordt ook gebruikt. De vraag is alleen of deze rijke elite haar rijkdom werkelijk kan of wil gebruiken om de wereld in het algemeen te regeren, en of wij het recht of de noodzaak hebben om ons tegen hen te verzetten. Veel mensen geloven dat een zekere plutocratie een eerlijke ruil is in ruil voor economische ontwikkeling. Ook geloven veel mensen dat degenen die rijk worden door zaken te doen van nature superieur zijn en daarom geschikt om te heersen. Onnodig te zeggen dat niet iedereen dat gelooft!
V. Plutocratie in populaire cultuur
Voorbeeld 1
De wereld van The LEGO Movie wordt geregeerd door President Business, een personage dat zowel president van een land is als CEO van een enorm bedrijf. Omdat President Business zijn ongelooflijke rijkdom combineert met politieke macht, regeert hij over een plutocratisch systeem. Hij heeft ook een geheime identiteit als Lord Business, een kwaadaardige tiran en schurk die de hele wereld wil beheersen.
Voorbeeld 2
De twee belangrijkste huizen (families met rijkdom en macht) in Dune zijn het Huis Harkonnen en het Huis Atreides, en hun eeuwenoude conflict is in feite een strijd tussen aristocraten en plutocraten. De Atreides hebben adellijk bloed en zijn door geboorte verwant aan de Koninklijke familie. De Harkonnen, aan de andere kant, hebben invloed door hun enorme rijkdom, maar zijn niet echt “edelen”. In de boeken zijn de Atreides de helden terwijl de Harkonnen afzichtelijke schurken zijn, wat erop kan wijzen dat de auteur plutocratie een lelijker systeem vindt dan aristocratie.
VI. Controverses
Kapitalisme en plutocratie
Hoe nauw is de band tussen kapitalisme en plutocratie? Sommige critici van het kapitalisme menen dat het onvermijdelijk leidt tot plutocratie als er geen sterke bescherming is om dit te voorkomen; anderen menen dat plutocratie slechts een mogelijk resultaat is van onbelemmerd kapitalisme, niet een onvermijdelijk resultaat.
Kapitalisme beloont degenen die rijkdom verwerven door gebruik te maken van wat zij bezitten: als je een schip bezit, kun je het gebruiken om je goederen naar het buitenland te brengen en ze daar tegen hoge prijzen te verkopen. Uiteindelijk kun je genoeg verdienen om een kapitein in dienst te nemen en dan komt al je inkomen voort uit je eigendom van het schip in plaats van uit je werk.
Stel je nu voor dat je een hele vloot schepen verwerft en dat je kinderen deze erven als je overlijdt. Nu hebben uw kinderen al het inkomen dat ze ooit nodig zouden kunnen hebben, en ze hoeven er nooit voor te werken, en als ze vermogensbeheerders inhuren kunnen ze nog rijker worden zonder enige persoonlijke arbeid. Sommige mensen vinden dit onrechtvaardig, terwijl anderen het volkomen rechtvaardig vinden, en dit is de bron van een aantal bittere controverses in de moderne tijd.
Maar de controverse wordt nog ingewikkelder, want nu je kinderen zoveel vrije tijd hebben, kunnen ze zich wijden aan politiek activisme op een niveau dat hun armere medeburgers niet kunnen evenaren: ze kunnen massaal doneren aan campagnes, en tijd besteden aan handen schudden en invloed verwerven in het kapitaal, en zo proberen het systeem in hun voordeel te verdraaien. Sommigen beweren dat dit gerechtvaardigd is omdat je hard hebt gewerkt voor je geld en je kinderen verdienen het om macht en invloed te hebben als gevolg van wat je hebt gedaan. Anderen beweren dat het onrechtvaardig is omdat de kinderen zelf het geld niet hebben verdiend, maar het alleen hebben geërfd. (Dit veronderstelt natuurlijk dat u uw rijkdom op een eerlijke manier hebt verworven en geen mensen hebt bedrogen, gestolen of tot slaaf gemaakt om het te krijgen; want als u uw geld niet op een eerlijke manier hebt verworven, is het zeker onrechtvaardig dat uw kinderen zoveel macht zouden hebben!