Sparta

Sparta was één van de belangrijkste Griekse stadstaten gedurende de Archaïsche en Klassieke periodes en was beroemd om zijn militaire dapperheid. De professionele en goed getrainde Spartaanse hoplieten met hun kenmerkende rode mantels, lange haren en met lambda’s versierde schilden waren waarschijnlijk de beste en meest gevreesde strijders in Griekenland en vochten met onderscheiding in belangrijke veldslagen als Thermopylae en Plataea in het begin van de 5e eeuw voor Christus. De stad was ook in voortdurende rivaliteit met de andere grote Griekse steden Athene en Korinthe en raakte betrokken bij twee langdurige en zeer schadelijke conflicten, de Peloponnesische Oorlogen van het midden tot het einde van de 5e eeuw v. Chr. en de Korintische Oorlogen van het begin van de 4e eeuw v. Chr.

Sparta in de mythologie

In de Griekse mythologie was de stichter van de stad Lacedaemon, een zoon van Zeus, die zijn naam aan de streek gaf en de naam van zijn vrouw aan de stad. Sparta was ook een belangrijk lid van de Griekse troepenmacht die deelnam aan de Trojaanse oorlog. De Spartaanse koning Menelaos was de aanstichter van de oorlog nadat de Trojaanse prins Paris zijn vrouw Helena had ontvoerd, die aan Paris was aangeboden door de godin Aphrodite als een prijs voor het kiezen van haar in een schoonheidswedstrijd met de medegodinnen Athena en Hera. Van Helena werd gezegd dat zij de mooiste vrouw van Griekenland was en Spartaanse vrouwen in het algemeen genoten niet alleen de reputatie er goed uit te zien, maar ook van temperamentvolle onafhankelijkheid.

Stichting van regionale dominantie

Sparta lag in de vruchtbare Eurotas-vallei van Laconia in het zuidoosten van de Peloponnesos. Het gebied werd voor het eerst bewoond in de neolithische periode en in de bronstijd ontwikkelde zich een belangrijke nederzetting. Archeologisch bewijsmateriaal wijst er echter op dat Sparta zelf een nieuwe nederzetting was die vanaf de 10e eeuw v. Chr. tot stand kwam.

In de late 8e eeuw v. Chr. onderwierp Sparta het grootste deel van het naburige Messenië en werd de bevolking van dat gebied in dienst gesteld van de Spartaanse belangen. Sparta kreeg zo controle over zo’n 8.500 km² grondgebied, waardoor de polis of stadstaat de grootste in Griekenland werd en een belangrijke speler in de Griekse politiek. De veroverde volken van Messenië en Lakonië, bekend als perioikoi, hadden geen politieke rechten in Sparta en werden vaak gedwongen dienst te doen in het Spartaanse leger. Een tweede en lagere sociale groep waren de heloten, half-vrijgemaakte landarbeiders die op Spartaanse landgoederen woonden. Tussen de helotten en de perioikoi stonden de bevrijde helotten of neodamōdeis. De Spartaanse burgers hielden zich zelf niet bezig met landbouwactiviteiten, maar besteedden hun tijd aan militaire training, jacht, oorlog en politiek. De heloten mochten een percentage houden van de opbrengst die ze verbouwden, maar ze werden ook regelmatig gezuiverd om hen stevig op hun sociale plaats te houden en ze konden ook worden ingelijfd voor militaire taken in tijden van oorlog.

De verhouding tussen burgers en heloten was ongemakkelijk en er waren soms opstanden, met name in de 7e eeuw v. Chr. die bijdroegen aan de nederlaag van Sparta tegen Argos bij Hysiae in 669 v. Chr. Sparta nam in ca. 545 v. Chr. wraak op Argos, maar verloor kort daarna de slag bij Tegea. Deze regionale instabiliteit bracht de Peloponnesische Liga (ca. 505 tot 365 v. Chr.) tot stand, een groepering van Korinthe, Elis, Tegea en andere staten (maar nooit Argos), waarbij elk lid zwoer dezelfde vijanden en bondgenoten te hebben als Sparta. Het lidmaatschap van de Liga vereiste niet het betalen van eerbetoon aan Sparta, maar wel het leveren van troepen. De Liga zou Sparta in staat stellen de hegemonie over de Peloponnesos te vestigen en te domineren tot de 4e eeuw v. Chr. Naast de plaatselijke politiek begon Sparta vanaf de 6e eeuw v. Chr. haar horizon te verbreden door bijvoorbeeld een bondgenootschap te sluiten met Croesus van Lydië en een expeditie te sturen tegen Polycrates van Samos in ca. 525 v. Chr.

Rrivaliteit met Athene, Thebe & Korinthe

Sparta, onder Cleomenes (ca. 520-490 v. Chr.), wierp de tirannen van Athene omver, maar de daaruit voortvloeiende democratie maakte een einde aan alle Spartaanse ambities in de stad. Sparta was echter een bondgenoot van Athene bij de verdediging van Griekenland tegen de invasie van de Perzische koning Xerxes, en vocht met onderscheiding bij Thermopylae in 480 BCE en bij Plataea een jaar later. Van 480 tot 460 v. Chr. werd Sparta door regionale rivaliteit en opstanden van de helden beschadigd en erger zou nog volgen toen de rivaliteit met Athene zich ontwikkelde tot de Peloponnesische Oorlogen van ca. 460 tot 446 v. Chr. en opnieuw van 431 tot 404 v. Chr. De lange oorlogen waren schadelijk voor beide partijen maar Sparta, met wat Perzische hulp, won uiteindelijk het conflict toen Lysander de Atheense vloot bij Aegospotami in 405 BCE vernietigde. Sparta’s positie als de nummer één stadstaat in Griekenland was echter van korte duur.

Teken in voor onze wekelijkse email nieuwsbrief!

Voortdurende Spartaanse ambities in Centraal- en Noord-Griekenland, Klein-Azië en Sicilië sleurden de stad opnieuw mee in een langdurig conflict, de Korintische oorlogen met Athene, Thebe, Korinthe en Perzië van 396 tot 387 v. Chr. Het resultaat van het conflict was de “Koningsvrede”, waarbij Sparta haar rijk (waarvoor zij overigens niet over het nodige bureaucratische apparaat beschikte om het naar behoren te beheren) aan Perzische controle afstond, maar Sparta werd overgelaten aan de heerschappij over Griekenland. In een poging Thebe te verpletteren verloor Sparta echter de cruciale slag bij Leuctra in 371 BCE tegen de briljante Thebaanse generaal Epaminondas. Thebe annexeerde vervolgens delen van Messenië en Sparta werd daarna slechts een tweederangs mogendheid.

Na kortstondig de Macedonische overheersing te hebben betwist in de 3e eeuw v. Chr. en in 272 v. Chr. door Pyrrhus te zijn belegerd, heeft Sparta haar oude glorie nooit meer teruggewonnen en werd zij gedwongen zich in 195 v. Chr. bij de Achaeïsche Confederatie aan te sluiten. Onder Romeinse controle werd Sparta in 147 v. Chr. toegestaan de confederatie te verlaten, hetgeen de aanleiding was tot de Achaeïsche oorlog. Als vrije stad in de Romeinse wereld ging het echter beter met Sparta, en de stad genoot van goede betrekkingen met haar veroveraars, maar het einde kwam uiteindelijk voor Sparta in 396 n.C. toen de Visigotische koning Alaric de stad plunderde.

Regering

Het Spartaanse politieke systeem was ongebruikelijk in die zin dat het twee erfelijke koningen had uit twee afzonderlijke families. Deze vorsten waren bijzonder machtig wanneer een van hen het leger aanvoerde op veldtocht. De koningen waren ook priesters van Zeus en zij zetelden in de raad van oudsten die bekend stond als de gerousia. Deze raad bestond uit 28 mannen van 60 jaar en ouder die de functie voor het leven bekleedden. De gerousia leidde de burgervergadering en stelde waarschijnlijk onderwerpen voor waarover gestemd moest worden en het was ook de hoogste rechtbank in Sparta. De vergadering (Ekklēsia) kwam eenmaal per maand bijeen en stond open voor alle burgers die hun stem uitbrachten door middel van de eenvoudige methode van het roepen. Er was ook een uitvoerend comité van vijf door het lot uit de burgers gekozen ephoren (ephoroi), die maximaal één jaar konden dienen en die niet voor toekomstige ambten in aanmerking kwamen. Twee van de ephors vergezelden ook een van de koningen wanneer deze op campagne ging. Hoe deze verschillende politieke elementen precies op elkaar inwerkten is niet met zekerheid bekend, maar het is duidelijk dat een zekere mate van consensus noodzakelijk was voor het functioneren van het staatsapparaat. Dit kan ook de reputatie van Sparta verklaren als een conservatieve staat die traag was in het nemen van beslissingen in de buitenlandse politiek.

Samenleving

Zoals alle Griekse samenlevingen werd Sparta gedomineerd door mannelijke burgers en de machtigsten onder hen kwamen uit een selecte groep families. Dit waren de landadel, en na hervormingen die aan Lycurgus in de 6e eeuw v. Chr. (of zelfs eerder) worden toegeschreven, konden burgers zich niet bezighouden met landbouwactiviteiten – dit was het lot van de heloten – maar moesten zij zich wijden aan atletische en militaire training en politiek. Helots konden geen eigendom bezitten en konden dus geen volwaardige burgers worden, en dit gebrek aan sociale mobiliteit zou Sparta in latere eeuwen blijven achtervolgen. Door de voortdurende oorlogen in de 5e en 4e eeuw v. Chr. werden de Spartaanse hoplieten (homoioi) gevaarlijk klein in aantal (8.000 in 490 v. Chr. tot 700 in 371 v. Chr.), zozeer zelfs, dat niet-Spartaanse soldaten moesten worden ingelijfd en hun loyaliteit en belangstelling voor Sparta’s ambities twijfelachtig was.

Vrouwen in Sparta hadden het beter dan in andere Griekse stadstaten. In Sparta konden zij onroerend goed bezitten, dat zij vaak verkregen door bruidsschatten en erfenissen. In feite behoorden de vrouwen tot de rijkste leden van de samenleving, omdat hun mannen in de vele oorlogen sneuvelden, en uiteindelijk beheersten zij 2/5e van het Spartaanse land. Bovendien konden Spartaanse vrouwen zich redelijk vrij bewegen, zij konden aan atletiek doen (net als mannen naakt), en zelfs wijn drinken. Al deze vrijheden zouden in andere Griekse poleis onaanvaardbaar zijn geweest.

Er waren vreemdelingen (xenoi) in de Spartaanse samenleving, maar deze waren niet zo welkom als in andere stadstaten, en degenen die wel in Sparta woonden werden soms met geweld verdreven door hun overmatig achterdochtige en soms positief paranoïde gastheren.

Spartaans leger

Voor alle Spartaanse burgers lag er een sterke nadruk op militaire training en een sober leven in gemeenschappelijke eetzalen waar eenvoudig voedsel zoals gerstemeel, kaas, vijgen en wijn de norm waren. Vanaf de leeftijd van zeven jaar kregen de mannen een militaristische opvoeding die bekend staat als de agōgē waar ze in leeftijdsgroepen werden gescheiden en in barakken woonden. Deze jongeren volgden een strenge atletische en militaire training, die nog veeleisender werd vanaf de leeftijd van 20 jaar, toen zij zich aansloten bij gemeenschappelijke eetzalen (syssitie) waar zij vaak homo-erotische relaties aangingen met oudere, meer ervaren burgers. Deze harde training resulteerde in een professioneel hoplietenleger dat in staat was tot relatief verfijnde gevechtsmanoeuvres en maakte hen gevreesd in heel Griekenland, een feit dat wellicht blijkt uit het opmerkelijke gebrek aan vestingwerken van Sparta gedurende het grootste deel van zijn geschiedenis.

Een eigenaardig kenmerk van de Spartanen en hun leger was het grote belang dat werd gehecht aan zaken van religie. Zoals Herodotus het uitdrukte, “achtten zij de dingen van de goden gewichtiger dan de dingen van de mensen”. Pre- en post-slagoffers waren een gebruikelijk kenmerk van Griekse oorlogvoering in het algemeen, maar het Spartaanse leger ging nog een stap verder en bracht bijvoorbeeld offers voordat rivieren werden overgestoken, en onthield zich zelfs van mobilisatie van het leger als er een belangrijk religieus feest aan de gang was. Beroemde perioden waarin de Spartanen religie boven oorlogsvoering en zelfs nationale crises stelden, waren Marathon en Thermopylae tijdens de Perzische oorlogen. In de eerste slag kwamen zij te laat om deel te nemen en in de tweede mobiliseerden zij slechts een symbolische troepenmacht omdat zij zich genoodzaakt voelden eerst het Karneia-feest ter ere van Apollo te vieren.

Het Spartaanse hoplietenleger wees de rest van Griekenland echter de weg naar een grotere militaire professionaliteit en gezien het iconische beeld van onverschrokken en gedisciplineerde hoplieten met rode mantels en lambda-geblazoeneerde schilden, is dit voor de Grieken, bewonderende Romeinen en zelfs 21e eeuwse filmkijkers Sparta.