Toen Peter Pan in 1904 in première ging, was het meteen een hit, “from beginning to end a thing of pure delight,” schreef The Times of London in december. Een deel van dat genot was Neverland – een plek waar alle fantasieën van de Darling kinderen tot leven kwamen.
Peter Pan’s schepper, J.M. Barrie, beschreef Neverland als een eiland van “koraalriffen en rafelig uitziende vaartuigen in het verschiet, en wilden en eenzame holen, en kabouters die meestal kleermakers zijn, en grotten waar een rivier doorheen stroomt, en prinsen met zes oudere broers…en een heel klein oud vrouwtje met een haakneus.” Dit was de cast van karakters die rond de eeuwwisseling de speeltijd in Groot-Brittannië bevolkte, en in het stuk, zoals een New York Times recensent in 1905 schreef, “presenteert Mr. Barrie niet de piraat of indiaan van volwassen fictie, maar de creaties gezien door kinderogen.”
In de praktijk betekende dat het portretteren van de woeste stam die op Neverland leeft op een manier die zelfs in het begin van de 20e eeuw leek op een karikatuur. Zoals The Times of London schreef:
“…het Nooitgedachtland wordt bevolkt door Rode Indianen en Piraten, die geen tijd verliezen om ons te laten zien dat ze weten hoe ze zich moeten ‘gedragen als zichzelf’. De Rode Indianen leggen altijd hun oor te luister, laten dan onaardse kreten horen, en bereiden zich voor om iemand te scalperen – een Piraat, naar keuze.”
In die tijd was deze voorstelling van zaken niet controversieel. Maar hoewel veel van Barrie’s oorspronkelijke werk vandaag de dag nog net zo verrukkelijk is als 110 jaar geleden, zijn Tiger Lily en haar stam een probleem geworden voor hedendaagse producties. Er is geen echte reden voor een stam indianen – “niet te verwarren met de zachtere Delawares of de Hurons,” schreef Barrie – om op Neverland te wonen, waar ze onmogelijk uit het verhaal te halen zijn. Maar het is bijna net zo onmogelijk om ze af te beelden op een manier die niet beledigend is.
In het toneelstuk verwijst Peter naar de stam als “piccaninny krijgers,” en in Peter & Wendy (Barrie’s boek-versie van het verhaal, gepubliceerd in 1911), worden ze geïntroduceerd als de “Piccaninny stam” – een verzamelnaam voor “anderen” van allerlei pluimage, van Aboriginals in Australië tot afstammelingen van slaven in de Verenigde Staten. Barrie’s stamleden communiceren in pidgin; de dapperen hebben zinnen als “Ugh, ugh, wah!” Tiger Lily is iets spraakzamer; ze zegt dingen als “Peter Pan redt me, ik zijn velly aardige vriend. Ik laat piraten hem geen pijn doen.” Ze noemen Peter “de grote witte vader” – de naam die Barrie oorspronkelijk voor het hele stuk had gekozen. Een tom-tom die in overwinning wordt geslagen is een belangrijk plot punt.
“Het was een populaire fantasie trope,” zegt Anne Hiebert Alton, een professor Engels aan de Central Michigan University en de redacteur van een wetenschappelijke editie van Peter Pan. “Barrie vertelde het verhaal in het begin van de 20e eeuw, en dus was een deel ervan, denk ik,: dit was een goed verhaal, dit zal goed op de planken komen. Hij was erg Victoriaans – en dat was de tijd dat de Britten nog trots konden opscheppen dat de zon nooit onderging in het Britse rijk.”
Peter Pan groeide uit Barrie’s relatie met een jongensfamilie, de gebroeders Llewelyn Davies, en de spelletjes die zij speelden. In de biografie J.M. Barrie and the Lost Boys, suggereert de schrijver en filmmaker Andrew Birkin dat hun wereld “een wereld was van piraten, indianen en ‘wrakke eilanden'” – een soort mengelmoes van Victoriaanse avonturenverhalen. Barrie zou waarschijnlijk beïnvloed zijn door de verhalen van James Fenimore Cooper, zegt Alton; hij hield ook van “penny dreadfuls” – luchtige avonturenromans. Birkin schrijft dat één boek in het bijzonder, The Coral Island, de basis vormde voor de avonturen die Barrie voor de jongens van Llewelyn Davies bedacht. In het boek komen inderdaad “inboorlingen” voor: schipbreuk lijdend op een eiland komen de blanke helden twee groepen inheemse mensen tegen, de een in de achtervolging van de ander. Als ze zien dat de achtervolgers een vrouw en haar kinderen dreigen te doden, schieten de helden te hulp; ze raken bevriend met de stam die ze hebben gered en in het bijzonder met de mooie dochter van het stamhoofd. Dit lijkt op de manier waarop Peter en Tiger Lily vrienden worden, wanneer hij haar redt van de ondergang door toedoen van de piraten van Kapitein Haak.
Hoe de stam ook in Peter Pan terecht is gekomen, Barrie’s werk is niet zo nauwkeurig onderzocht als de portretten van de inheemse bevolking in kinderboeken van een generatie later – Mary Poppins bijvoorbeeld, of A Little House on the Prairie – die aan serieuzere kritiek onderhevig waren, zowel populair als academisch.
Voor het eerst geschreven in 1934 (meer dan 20 jaar nadat Barrie Peter & Wendy publiceerde), bevatte Mary Poppins een hoofdstuk waarin de beroemde kinderjuf haar kinderen meeneemt naar de vier windstreken, waar ze, in de woorden van auteur P.L. Travers, “een mandarijn in het Oosten, een Indiaan in het Westen, een Eskimo in het Noorden, en zwarten in het Zuiden die in een pickaninny taal spreken” ontmoeten. In de jaren tachtig werd dit hoofdstuk zo aanstootgevend gevonden dat de openbare bibliotheek van San Francisco het boek uit de schappen haalde; Travers herschreef het hoofdstuk en liet er “een panda, dolfijn, ijsbeer en ara” in voorkomen.
Sommige boeken waren zo duidelijk aanstootgevend dat ze vrijwel onmiddellijk werden aangepast: Agatha Christie’s And Then There Were None werd voor het eerst gepubliceerd in Groot-Brittannië in 1935 als Ten Little Niggers. De titel werd veranderd in 1940, voor de eerste Amerikaanse uitgave. En terwijl Laura Ingalls Wilder’s A Little House on the Prairie, voor het eerst gepubliceerd in 1935, nooit is herzien, is er een uitgebreid corpus van wetenschappelijke kritiek waarin het beeld van de Osage mensen die de Ingalls familie ontmoet als een angstaanjagend “ander” wordt onderzocht.
Van de andere kant is Peter Pan er tamelijk gemakkelijk vanaf gekomen. Af en toe heeft de inhoud van het stuk een voorstelling doen ontsporen – in 1994 annuleerde een school in Long Island een geplande productie – maar er is weinig kritisch academisch werk gericht op de stam die Barrie schiep. En de oorspronkelijke tekst is nog steeds niet herzien.
“Peter Pan is in die zin heel vreemd, omdat het beschermd is,” zegt Alton. Barrie schonk het auteursrecht aan het Great Ormond Street Hospital for Children in Londen, en toen het auteursrecht in 1987 afliep, nam het Britse parlement een speciale verlenging aan die het ziekenhuis het recht gaf om eeuwig royalty’s te ontvangen van toneelproducties, radio-uitzendingen, e-boeken en andere bewerkingen.
Jarenlang hield het ziekenhuis nauwgezet toezicht op wie Peter Pan gebruikte en hoe. “Niemand mocht eraan komen,” zegt Alton. In het Verenigd Koninkrijk moet iedereen die het verhaal bewerkt of uitvoert – zelfs scholen – nog steeds een vergunning aanvragen bij het ziekenhuis.
De eerdere bewerkingen die wel werden goedgekeurd, hebben Barrie’s beeld van de inheemse bevolking echter niet veel verbeterd. In de Disneyfilm van 1953 werden de raciale stereotypen nog eens dunnetjes overgedaan; een van de liedjes in de film is “What Made the Red Man Red.”
In de bejubelde musical uit 1954 (met een heel andere liedjeslijst dan in de Disneyfilm) rende de stam nog steeds rond het toneel en zei “Ugga-wugga-wigwam.” “Sondra Lee, als Tiger Lily, het Indiaanse dienstmeisje, is hilarisch,” schreef Brooks Atkinson, toen bijna aan het eind van zijn lange termijn als theatercriticus van de New York Times. “Ze danst en acteert een soort goot-Indiaanse met een stadsaccent dat spottend en komisch is.” De tv-versie van de musical uit 1960 werd decennialang een vaste waarde in de programmering van NBC.
Meer recentelijk echter hebben regisseurs die Peter Pan op de planken brengen geprobeerd deze ideeën een klein beetje bij te werken. Hook, de film van Robert Zemeckis uit 1991, laat de stam helemaal weg. Toen de Britse regisseur Tim Carroll in 2010 Peter Pan ensceneerde voor het Stratford Festival, veranderde hij de stam in Amazones.
“De rol van de Indianen in het stuk is zowel exotisch als een beetje wild te zijn,” schreef hij in een e-mail. “Maar het gebruik van de term (en het stereotype taalgebruik) kon alleen maar aanstoot geven aan een Noord-Amerikaans publiek. Het leek me dat ‘Amazones’ een nette manier was om twee vliegen in één klap te slaan: als mythische krijgers voldeden ze aan het criterium ‘exotisch en woest’; maar het stelde me ook in staat om een groep vrouwen te casten.”
2015’s Pan, een film die de eerste jaren van Peter in Neverland verbeeldt als een wees die ontvoerd is door piraten en gedwongen wordt om in een mijn te werken, maakte een soortgelijke keuze. In de film is Rooney Mara te zien als Tiger Lily, maar ze kleedt haar stam in een soort bizar felle reeks van roze, paars, bruin en fel blauw die erin slaagt om fantastisch genoeg te zijn dat niemand deze stam ooit zou verwarren met een Amerikaanse indianenstam.
NBC’s 2014-versie van de musical uit 1954 gaat in de tegenovergestelde richting, op zoek naar iets als authenticiteit. Onbekende actrice Alanna Saunders, wier vaderlijke erfgoed verre banden heeft met het Cherokee-volk, zal Tiger Lily spelen, en het lied “Ugg-a-Wugg” werd bijgewerkt om echte Indiaanse zinnen op te nemen. Misschien zorgen deze veranderingen ervoor dat de regisseurs van nu er over honderd jaar niet uitzien als leveranciers van grove raciale stereotypen; misschien lijken ze dan net zo onhandig als Barrie’s oorspronkelijke opvatting over de relatie tussen de stam en Peter – “Wij roodhuiden – u de grote blanke vader.”
Opmerking van de redacteur: In dit verhaal was de naam van het ziekenhuis in Londen aanvankelijk verkeerd gespeld. Het is het Great Ormond Street Hospital.