Waarom zijn sommige mensen wreed tegen mensen die niet eens een bedreiging voor hen vormen – soms zelfs tegen hun eigen kinderen? Waar komt dit gedrag vandaan en welk doel dient het? Ruth, 45, Londen.
Mensen zijn de glorie en het uitschot van het universum, concludeerde de Franse filosoof, Blaise Pascal, in 1658. Er is weinig veranderd. We hebben lief en we verafschuwen; we helpen en we schaden; we steken een hand uit en we steken het mes erin.
Wij begrijpen het als iemand uit wraak of zelfverdediging uithaalt. Maar als iemand het onschuldige schaadt, vragen we: “Hoe kon je?”
Mensen doen meestal dingen om plezier te hebben of pijn te vermijden. Voor de meesten van ons betekent het kwetsen van anderen dat we hun pijn voelen. En dat gevoel vinden we niet prettig. Er zijn dus twee redenen waarom mensen het onschuldige kwaad doen – of ze voelen de pijn van de ander niet, of ze vinden het prettig de pijn van de ander te voelen.
Een andere reden waarom mensen het onschuldige kwaad doen, is omdat ze toch een bedreiging zien. Iemand die je lichaam of je portemonnee niet in gevaar brengt, kan toch je sociale status bedreigen. Dit verklaart waarom mensen anderszins vreemde dingen doen, bijvoorbeeld wanneer ze anderen schaden die hen financieel helpen.
Dit artikel maakt deel uit van Life’s Big Questions
De nieuwe serie van The Conversation, in samenwerking met BBC Future, probeert antwoord te geven op de knagende vragen van onze lezers over leven, liefde, dood en het universum. We werken samen met professionele onderzoekers die hun leven hebben gewijd aan het ontdekken van nieuwe perspectieven op de vragen die ons leven vormgeven.
Liberale samenlevingen gaan ervan uit dat anderen laten lijden betekent dat we hen schade hebben berokkend. Toch verwerpen sommige filosofen dit idee. Kunnen we ons in de 21e eeuw nog voorstellen dat we wreed zijn om aardig te zijn?
Sadisten en psychopaten
Iemand die plezier beleeft aan het kwetsen of vernederen van anderen is een sadist. Sadisten voelen de pijn van anderen meer dan normaal. En ze genieten ervan. Tenminste, dat doen ze tot het voorbij is, wanneer ze zich slecht kunnen voelen.
De populaire verbeelding associeert sadisme met folteraars en moordenaars. Maar er is ook het minder extreme, maar meer wijdverbreide verschijnsel van alledaags sadisme.
Alledaagse sadisten hebben er plezier in anderen pijn te doen of naar hun lijden te kijken. Zij genieten waarschijnlijk van bloederige films, vinden gevechten opwindend en martelen interessant. Ze zijn zeldzaam, maar niet zeldzaam genoeg. Ongeveer 6% van de studenten geeft toe plezier te beleven aan het kwetsen van anderen.
De alledaagse sadist kan een internet trol zijn of een pestkop op school. In online rollenspellen zijn ze waarschijnlijk de “griefer” die het spel voor anderen bederft. Alledaagse sadisten voelen zich aangetrokken tot gewelddadige computerspellen. En hoe meer ze spelen, hoe sadistischer ze worden.
In tegenstelling tot sadisten doen psychopaten het onschuldige geen kwaad alleen omdat ze er plezier in hebben (al kan dat wel). Psychopaten willen dingen. Als het schaden van anderen hen helpt te krijgen wat ze willen, dan is dat maar zo.
Ze kunnen zo handelen omdat ze minder snel medelijden, wroeging of angst voelen. Ze kunnen ook begrijpen wat anderen voelen, maar worden zelf niet door zulke gevoelens geïnfecteerd.
Dit is een zeer gevaarlijke combinatie van vaardigheden. In de loop van duizenden jaren heeft de mensheid zichzelf gedomesticeerd. Dit heeft het voor velen van ons moeilijk gemaakt om anderen kwaad te doen. Velen die anderen kwaad doen, martelen of doden, zullen door die ervaring achtervolgd worden. Toch is psychopathie een krachtige voorspeller van iemand die onuitgelokt geweld pleegt.
We moeten weten of we een psychopaat tegenkomen. We kunnen een goede gok maken door simpelweg naar iemands gezicht te kijken of kort contact met hem te hebben. Helaas weten psychopaten dat wij dit weten. Ze vechten terug door hard te werken aan hun kleding en verzorging om te proberen een goede eerste indruk te maken.
Gelukkig hebben de meeste mensen geen psychopathische trekken. Slechts 0,5% van de mensen kan als psychopaat worden beschouwd. Toch is ongeveer 8% van de mannelijke en 2% van de vrouwelijke gevangenen een psychopaat.
Maar niet alle psychopaten zijn gevaarlijk. Anti-sociale psychopaten kunnen kick zoeken in drugs of gevaarlijke activiteiten. Maar prosociale psychopaten vinden hun kick in het onbevreesd najagen van nieuwe ideeën. Omdat innovaties onze samenleving vormgeven, kunnen prosociale psychopaten de wereld voor ons allemaal veranderen. Toch kan dit zowel ten goede als ten kwade zijn.
Waar komen deze eigenschappen vandaan?
Niemand weet echt waarom sommige mensen sadistisch zijn. Sommigen speculeren dat sadisme een aanpassing is die ons hielp dieren af te slachten tijdens de jacht. Anderen stellen dat het mensen aan de macht hielp komen.
De Italiaanse filosoof Niccolò Machiavelli stelde ooit dat “de tijden, niet de mensen, wanorde creëren”. In overeenstemming hiermee suggereert de neurowetenschap dat sadisme een overlevingstactiek zou kunnen zijn die in gang wordt gezet als de tijden zwaar worden. Wanneer bepaalde voedingsmiddelen schaars worden, daalt ons niveau van de neurotransmitter serotonine. Deze daling maakt ons meer bereid om anderen pijn te doen, omdat pijn doen plezieriger wordt.
Psychopathie kan ook een aanpassing zijn. Sommige studies hebben een hoger niveau van psychopathie in verband gebracht met een grotere vruchtbaarheid. Andere studies hebben juist het tegenovergestelde gevonden. De reden hiervoor kan zijn dat psychopaten een voortplantingsvoordeel hebben, specifiek in ruige omgevingen.
Inderdaad kan psychopathie gedijen in onstabiele, competitieve werelden. De capaciteiten van psychopaten maken hen tot meester-manipulators. Hun impulsiviteit en gebrek aan angst helpen hen risico’s te nemen en kortetermijnwinsten te pakken. In de film Wall Street, verdient de psychopathische Gordon Gekko miljoenen. Maar hoewel psychopathie een voordeel kan zijn in het bedrijfsleven, biedt het mannen slechts een klein voordeel op het gebied van leiderschap.
Psychopathie kan ook een verklaring zijn voor het voortbestaan ervan, omdat het gekoppeld is aan creativiteit. De wiskundige Eric Weinstein stelt, meer in het algemeen, dat onaangename mensen innovatie aanjagen. Maar als je omgeving creatief denken ondersteunt, is onaangenaamheid minder sterk verbonden met creativiteit. Het aardige kan nieuw zijn.
Sadisme en psychopathie worden in verband gebracht met andere eigenschappen, zoals narcisme en machiavellianisme. Dergelijke eigenschappen worden samen de “duistere persoonlijkheidsfactor” of kortweg D-factor genoemd.
Er is een matige tot grote erfelijke component voor deze eigenschappen. Sommige mensen kunnen dus gewoon zo geboren worden. Een andere mogelijkheid is dat ouders met een hoge D-factor deze eigenschappen aan hun kinderen doorgeven door zich beledigend tegen hen te gedragen. Op dezelfde manier kan het zien van anderen die zich gedragen op een manier met een hoge D-factor ons leren ons ook zo te gedragen. We hebben allemaal een rol te spelen in het terugdringen van wreedheid.
Vrees en ontmenselijking
Sadisme houdt in dat je geniet van de vernedering en pijn van een ander. Toch wordt vaak gezegd dat het ontmenselijken van mensen ons in staat stelt wreed te zijn. Potentiële slachtoffers worden bestempeld als honden, luizen of kakkerlakken, wat het voor anderen gemakkelijker zou maken hen pijn te doen.
Daar zit wat in. Onderzoek toont aan dat als iemand een sociale norm overtreedt, onze hersenen die persoon als minder menselijk behandelen. Daardoor kunnen we mensen die gedragsnormen overtreden makkelijker straffen.
Het is een lief sentiment om te denken dat als we iemand als menselijk zien, we hem dan geen pijn zullen doen. Maar het is ook een gevaarlijke misvatting. De psycholoog Paul Bloom stelt dat onze ergste wreedheden kunnen berusten op het niet ontmenselijken van mensen. Mensen kunnen anderen juist pijn doen omdat ze hen herkennen als menselijke wezens die geen pijn, vernedering of degradatie willen ondergaan.
Zo ontmenselijkte de nazi-partij bijvoorbeeld joodse mensen door hen ongedierte en luizen te noemen. Toch vernederden, martelden en vermoordden de nazi’s ook Joden, juist omdat ze hen zagen als mensen die zouden worden vernederd en zouden lijden onder een dergelijke behandeling.
Do-gooder derogatie
Soms schaden mensen zelfs de behulpzamen. Stel je voor dat je een economisch spel speelt waarin jij en andere spelers de kans krijgen om te investeren in een groepsfonds. Hoe meer geld erin wordt gestort, hoe meer het uitbetaalt. En het fonds keert geld uit aan alle spelers, of ze nu geïnvesteerd hebben of niet.
Aan het eind van het spel kun je betalen om andere spelers te straffen voor het bedrag dat ze hebben geïnvesteerd. Om dit te doen, geef je een deel van je verdiensten op en wordt er geld weggehaald bij de speler van jouw keuze. Kortom, je kunt hatelijk zijn.
Sommige spelers kiezen ervoor om anderen te straffen die weinig of niets in het groepsfonds hebben geïnvesteerd. Maar sommigen zullen betalen om spelers te straffen die meer in het groepsfonds hebben geïnvesteerd dan zij. Dergelijke daden lijken geen zin te hebben. Gulle spelers geven je een grotere uitbetaling – waarom zou je hen ontmoedigen?
Dit verschijnsel wordt “do-gooder derogation” genoemd. Het komt over de hele wereld voor. In samenlevingen van jagers en verzamelaars worden succesvolle jagers bekritiseerd omdat ze een groot dier hebben gevangen, ook al betekent hun vangst dat iedereen meer vlees krijgt. Hillary Clinton heeft mogelijk te lijden gehad onder do-gooder derogation als gevolg van haar op rechten gebaseerde campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016.
Do-dooder-afwijking bestaat vanwege onze tegendraadse neigingen. Een minder vrijgevige speler in het economische spel hierboven kan het gevoel hebben dat een meer vrijgevige speler door anderen als een bevoorrechte collaborateur zal worden beschouwd. De vrijgeviger persoon dreigt dominant te worden. Zoals de Franse schrijver Voltaire het formuleerde: het beste is de vijand van het goede.
Echter is er een verborgen voordeel van de do-gooder derogatie. Als we de goeddoener eenmaal naar beneden hebben gehaald, staan we meer open voor hun boodschap. Uit een onderzoek bleek dat mensen die hun afkeer van vegetariërs mochten uiten, minder voorstander werden van het eten van vlees. Het neerschieten, kruisigen of niet verkiezen van de boodschapper kan ertoe leiden dat hun boodschap wordt geaccepteerd.
De toekomst van wreedheid
In de film Whiplash gebruikt een muziekleraar wreedheid om grootsheid bij een van zijn leerlingen aan te moedigen. We kunnen terugdeinzen voor een dergelijke tactiek. Toch vond de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche dat we te afkerig waren geworden van zulke wreedheid.
Voor Nietzsche kon een leraar door wreedheid een kritiek in een ander branden, voor het eigen bestwil van de ander. Mensen konden ook wreed zijn tegen zichzelf om te helpen de persoon te worden die ze wilden zijn. Nietzsche meende dat het lijden aan wreedheid kon helpen bij het ontwikkelen van moed, uithoudingsvermogen en creativiteit. Moeten we meer bereid zijn om zowel anderen als onszelf te laten lijden om deugdzaamheid te ontwikkelen?
Ongetwijfeld niet. We weten nu wat de mogelijk verschrikkelijke langetermijneffecten zijn van het lijden onder wreedheid van anderen, waaronder schade aan zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid. Ook de voordelen van medelijden met jezelf, in plaats van jezelf wreed te behandelen, worden steeds meer erkend.
En het idee dat we moeten lijden om te groeien is twijfelachtig. Positieve levensgebeurtenissen, zoals verliefd worden, kinderen krijgen en het bereiken van gekoesterde doelen, kunnen tot groei leiden.
Leren door middel van wreedheid nodigt uit tot machtsmisbruik en zelfzuchtig sadisme. Toch biedt het boeddhisme een alternatief – toornig mededogen. Hier handelen we vanuit liefde om anderen te confronteren en hen te beschermen tegen hun hebzucht, haat en angst. Het leven kan wreed zijn, de waarheid kan wreed zijn, maar we kunnen ervoor kiezen dat niet te zijn.
Om alle grote antwoorden van het leven te krijgen, sluit u zich aan bij de honderdduizenden mensen die waarde hechten aan evidence-based nieuws door u te abonneren op onze nieuwsbrief. U kunt ons uw grote vragen per e-mail sturen naar [email protected] en wij zullen proberen een onderzoeker of deskundige op de zaak te krijgen.
Meer grote vragen over het leven:
-
Zitten racisme en onverdraagzaamheid in ons DNA?
-
Filosoof in Italiaanse coronavirus lockdown over hoe positief te denken over isolatie
-
Geluk: is tevredenheid belangrijker dan doel en doelen?
-
Vrij denken: kun je ooit een echt onafhankelijk denker zijn?
-
Zouden we in een wereld zonder regels kunnen leven?
-
Gevoelens: Wat is het nut van rationeel denken als emoties altijd de overhand nemen?
-
Dood: kan ons laatste moment euforisch zijn?
-
Zijn mensen verder geëvolueerd dan de natuur en hebben we die eigenlijk wel nodig?
-
Liefde: is het slechts een vluchtige high die wordt aangewakkerd door hersenchemicaliën?