Jezus zei: “Onder hen die uit vrouwen geboren zijn, is er geen grotere geweest dan Johannes de Doper” (Mt 11,11). Elk jaar op 24 juni eert de katholieke kerk de geboorte van Johannes door stil te staan bij zijn unieke rol als voorloper van Jezus. De plechtigheid die op die datum wordt gehouden prijst Johannes als een waardig voorbeeld van wat het betekent om een volgeling van Christus te zijn.
Een plechtigheid is het belangrijkste feest dat de Kerk kan instellen. Terwijl andere heiligen worden herdacht met feestdagen om hun dood te gedenken, wordt Johannes de Doper, net als Onze Lieve Vrouw, geëerd met plechtigheden om zowel zijn geboorte als zijn dood te gedenken.
Waarom krijgen Johannes en Maria zulke eerbetuigingen? De Kerk herdenkt de geboorte van Onze Lieve Vrouw deels als erkenning dat zij zonder zonde geboren is.
En hoe zit het met Johannes? Met het feest van de geboorte van de profeet lijkt de Kerk te suggereren dat ook Johannes zonder zonde geboren is, al is er geen definitieve leer over deze kwestie.
In het evangelieverslag van Lucas ging Maria, zwanger van Jezus, op bezoek bij haar familielid Elizabeth, die zes maanden zwanger was van Johannes. Bij de begroeting van Maria werd Elizabeth “vervuld met de heilige Geest” (1:41) en haar ongeboren zoon “sprong van vreugde” (v. 44) in haar schoot. Zowel Elizabeth als haar kind reageerden op de ontzagwekkende realiteit van de aanwezigheid van God in levende lijve.
Deze gebeurtenis lijkt de vervulling te zijn van de profetie die eerder door de engel Gabriël tot de vader van Johannes was uitgesproken, namelijk dat het kind “vervuld zou zijn met de heilige Geest, zelfs van de moederschoot af” (Lc. 1,15). Als gevolg hiervan is sinds de oudheid de overtuiging gangbaar dat Johannes op dat moment geheiligd was – dat wil zeggen, hij was gereinigd van de erfzonde, alsof hij in de moederschoot was “gedoopt”.
Merk hierbij op dat dit zou betekenen dat Johannes in de moederschoot werd bevrijd van de erfzonde, en later zonder zonde werd geboren, maar niet dat hij zonder zonde werd verwekt. De onbevlekte ontvangenis is een voorrecht dat alleen Onze Lieve Vrouw heeft onder de heiligen; zij was vanaf het eerste moment van haar bestaan gevrijwaard van de erfzonde.
Het andere grote verschil tussen Johannes en Onze Lieve Vrouw is natuurlijk dat ook zij gedurende haar hele leven gevrijwaard was van alle werkelijke zonde, terwijl Johannes dat niet was.
Op de dag van zijn geboorte eren we dus Johannes de Doper, die in de buik van zijn moeder vervuld werd met de Heilige Geest, door God werd uitverkoren om zijn Zoon aan te kondigen, een voorbeeldig leven van heiligheid leidde en de marteldood stierf voor zijn geloof.
De geboorte van Johannes vieren
De mysteries van Johannes’ geboorte en zijn prominente rol in het leven van Christus worden door de Kerk van bijzondere betekenis geacht, hoewel ze nooit de Vader of de Zoon overschaduwen.
Normaal gesproken, wanneer de feestdag of plechtigheid van een heilige op een zondag valt, wordt deze in de zondagsliturgie overgeslagen. Maar de plechtigheid ter ere van de geboorte van de Doper is een van de uitzonderingen. Als die op de dag des Heren valt, worden de gebeden, lezingen en psalmen die bij de plechtigheid van Johannes horen niet vervangen door een andere zondagsliturgie.
Johannes stierf als martelaar die getuigde van de waarheid van Gods bedoeling dat het huwelijk een levenslange verbintenis moet zijn tussen een man en een vrouw. Dat martelaarschap wordt door de kerk gevierd met een herdenking op 29 augustus. Maar zelfs als Johannes geen martelaar was geweest, zou de Kerk ongetwijfeld zijn leven en dienst als heraut van haar Heer hebben gevierd.
De plechtigheid van de geboorte van Johannes de Doper is een van de oudste vieringen van de Kerk die zowel in de oosterse (Grieks) als in de westerse (Latijns) liturgie is ingevoerd om een heilige te eren. Het werd al in de vierde eeuw in het openbaar gevierd.
Kies een datum
Juni 24 werd uiteindelijk gekozen als datum voor de plechtigheid omdat de Schrift ons vertelt dat Johannes zes maanden voor Jezus werd verwekt (zie Lc 1,36). Vermoedelijk werd Johannes dus ongeveer zes maanden voor Christus geboren, en werd de geboorte van Christus gevierd op Kerstavond, 24 december.
Maar er was nog een andere belangrijke factor bij het vaststellen van de geboortedatum van Johannes. Eeuwen voor de tijd van Christus vierden sommige heidense culturen jaarlijks de zomerzonnewende, die eind juni viel. Zij beseften dat na de zonnewende de dagen korter begonnen te worden. Om verschillende redenen vierden zij traditioneel de wisseling van de seizoenen door vreugdevuren aan te steken die de hele nacht bleven branden.
Dit aansteken van vuren was een wijdverbreid ritueel onder verschillende groepen niet-christenen die in de eerste eeuwen van de Kerk naar Europa immigreerden. De Kerk zag het belang in van het op de een of andere manier aanvaarden van deze oude en zeer populaire traditie onder de mensen die zij trachtte te bekeren, maar zij wilde niet dat het geassocieerd zou worden met een heidens ritueel.
De gebeurtenissen in het leven van Christus boden geen voor de hand liggend verband met dit midzomerfeest, dus wendden de vroege kerkleiders zich tot het leven van Johannes de Doper. Zoals de geboorte van Christus werd gevierd op de winterzonnewende eind december, zo zou de geboorte van Johannes de Doper worden gevierd op de zomerzonnewende.
Het was en is een perfecte combinatie: De geboorte van Johannes is een voorbode van de geboorte van Jezus.
De plechtigheid van Johannes’ geboorte werd officieel ingesteld op het Kerkelijk Concilie van Agde in 506. Vanaf die tijd hebben de katholieken de geboorte van Johannes de Doper gevierd op 24 juni.
Om een idee te geven van hoe hoog dit feest ooit werd aangeslagen, kijk eens naar de omstandigheden rond de Slag bij Fontenay, in het huidige Frankrijk, in het jaar 841. Twee rivaliserende Frankische legers, die op 23 juni tegenover elkaar stonden, wilden niet het risico lopen om op de feestdag van Sint Jan te vechten. Daarom spraken zij af de strijd uit te stellen tot de dag erna!
Heden ten dage
Heden ten dage is het eeuwenoude gebruik om op de vooravond van Johannes een vuur te ontsteken op plaatsen over de hele wereld te zien, vooral in Europa. Op deze wijze erkent men Johannes en zijn verkondiging van Jezus, die “het licht der wereld” is (Joh. 8, 12). Dat deze vuren hun oorsprong vinden in een heidens ritueel neemt niets weg van de eer die de meeste deelnemers vandaag de dag aan de Doper bewijzen.
Naast de vreugdevuren, die tot in de vroege uurtjes doorgaan, worden vaak optochten en festivals gehouden. In sommige landen besprenkelen christenen elkaar met water of gaan om middernacht zwemmen ter herinnering aan hun doopsel, allemaal ter ere van Johannes.
Op andere plaatsen plaatsen plaatsen de feestvierders twijgen en sparren in hun huizen, als herinnering aan de tijd die Johannes in de wildernis doorbracht om zich voor te bereiden op de introductie van Christus. De kerkelijke vieringen omvatten vaak vasten en gebeden op de avond ervoor. In sommige landen is de dag zelf een heilige dag (maar niet in de Verenigde Staten).
Een toonbeeld van heiligheid
Johannes was de heraut van Christus, “een stem die in de woestijn riep: ‘Bereidt de weg van de Heer'” (Mt 3,3). Maar hij was ook veel meer.
De Doper bood een model van heldhaftige heiligheid. Hij veroordeelde in het openbaar hypocrisie en immoraliteit en riep allen op tot bekering. Hij daagde de hebzucht en het materialisme van zijn tijd uit en volgde een leven van armoede, eenvoud en onbaatzuchtigheid, dat niet alleen zijn tijdgenoten inspireerde, maar ook de latere pioniers van het christelijk monnikendom.
Waar Johannes ook kwam, hij werd omringd door grote menigten en volgelingen, sommigen dachten dat hij de Messias was. Toch maakte hij geen misbruik van deze mensen. Integendeel, hij vertelde hen duidelijk dat hij niet was wie zij dachten dat hij was, en dat zij een bekering van hart moesten ondergaan ter voorbereiding op de Messias (zie Joh 1,19-27).
Toen Jezus met Zijn bediening begon, zond Johannes zijn discipelen naar Jezus en verdween daarna naar de achtergrond, terwijl hij nederig zijn afnemende rol aanvaardde met de woorden: “Hij moet toenemen, ik moet afnemen” (Joh 3,30). Hij vergat zichzelf en leefde voor Jezus.
De boodschap van Johannes aan het volk zoveel jaren geleden was dat de Heer op komst is, dus moeten wij voorbereid zijn. Op het feest van de Geboorte van Johannes de Doper herhaalt de Kerk die boodschap.