Culturen over de hele wereld beschouwen vossen als onverbeterlijk wild. Zowel in oude fabels als in big-budget films worden deze pluizige zoogdieren afgeschilderd als slim, intelligent en ontembaar. Ongetemd, dat wil zeggen, totdat bijna 60 jaar geleden in Siberië een ongeëvenaard biologie-experiment begon.
Het verhaal begint met Dmitry Belyaev, die genetica bestudeerde in een zeer gevaarlijke tijd in de Sovjet-Unie. Staatsambtenaren voerden een actieve campagne tegen genetisch onderzoek met een tactiek die bekend staat als het Lysenkoisme, waarbij honderden biologen ofwel in de gevangenis werden gegooid ofwel werden geëxecuteerd. Na de dood van Jozef Stalin werd de greep van de regering op genetisch onderzoek losser, en hoewel het nog steeds controversieel was, kon Beljajev eindelijk een hypothese testen die hij in het geheim had nagestreefd.
Dmitry Belyaev, het brein achter de kweek. Foto door Instituut voor Cytologie en Genetica
Als directeur van het pas opgerichte Instituut voor Cytologie en Genetica was Belyaev nieuwsgierig naar hoe honden voor het eerst gedomesticeerd raakten. Hij besloot dat hij, om het proces volledig te begrijpen, moest proberen de begindagen van de domesticatie na te bootsen. Hij koos vossen uit voor het experiment vanwege hun nauwe verwantschap met honden (beide zijn hondachtigen). Zijn onderzoeksteam bezocht pelsdierfokkerijen in de Sovjet-Unie en kocht de tamste vossen die voorhanden waren. Ze dachten dat het gebruik van de meest volgzame van de wilde vossen voor hun fokprogramma het tempo van domesticatie zou versnellen, in vergelijking met de duizenden jaren die het kost om honden te fokken.
Om te bewijzen dat de vriendelijke houding van de vossen het resultaat was van genetische selectie, begon Belyaev’s team vossen te fokken die tegengestelde eigenschappen vertoonden van de tamme pups. In plaats van extravert en opgewonden te zijn bij het ontmoeten van mensen, waren deze vossen defensief en agressief. Dit resultaat toonde aan dat bepaalde aspecten van het gedrag van de vos genetisch bepaald kunnen zijn en tijdens het fokken kunnen worden opgemerkt.
Wat zegt de (tamme) vos?
Helaas overleed Belyaev voordat hij de eindresultaten had gezien. Maar nu, 58 jaar na de start van het programma, is er een grote, duurzame populatie tamme vossen. Deze dieren hebben geen angst voor mensen, en zoeken actief menselijk gezelschap. De meest vriendelijke vossen staan bekend als “elite” vossen.
“In de tiende generatie was 18 procent van de vossenjongen elite; in de twintigste generatie was dat al 35 procent,” schreef Lyudmilla Trut, een van de hoofdonderzoekers van het Instituut voor Cytologie en Genetica, in een document waarin het experiment in 1999 werd beschreven. “Tegenwoordig maken elitevossen 70 tot 80 procent uit van onze experimenteel geselecteerde populatie.”
Universiteit van Illinois biologe Anna Kukekova bestudeert deze gedomesticeerde vossen sinds het eind van de jaren 1990. Haar lab graaft in de genen achter de gewenste eigenschappen bij de dieren.
Twee tamme vossen, geproduceerd als onderdeel van een langetermijnfokprogramma in Rusland, bedelen om huisdieren. Foto door Judith A. Bassett Canid Education and Conservation Center
Een van de interessantste bevindingen van het laboratorium is dat de vriendelijke vossen fysieke trekken vertonen die in het wild niet voorkomen, zoals vlekken in hun vacht en gekrulde staarten. Ook hun oren vertonen vreemde trekjes.
Net als puppy’s hebben jonge vossen flaporen. Maar de oren van tamme vossen blijven na de geboorte langer flappertjes houden, zegt Jennifer Johnson, een biologe die sinds het begin van de jaren 2000 met Kukekova samenwerkt.
Toen de onderzoekers zich verdiepten in de redenen achter de gedragskenmerken, ontdekten ze dat er niet slechts één gen verantwoordelijk is voor het vriendelijke en uitgaande gedrag.
“De tamheid (het aardige versus het gemene) staat eigenlijk los van de stoutmoedige dieren versus de verlegen dieren, en de actieve dieren versus de stille dieren,” zei Johnson. “Wanneer deze dieren worden gefokt, zien we een heleboel interessante nieuwe gedragingen.”
Johnson zei dat het moeilijk is geweest om deze genetische geheimen te ontcijferen, omdat in tegenstelling tot mensen en honden, niemand het genoom van vossen heeft gesequenced … nog niet. Kukekova’s lab verwacht binnenkort een vossengenoom te publiceren.
Vlieg vossen, vlieg!
Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie kwam het experiment met tamme vossen in zwaar weer terecht toen de overheidsfinanciering voor het project verdampte. De onderzoekers realiseerden zich snel dat het houden van meer dan 300 vossen een dure onderneming is. In de jaren negentig ging het laboratorium over op de verkoop van een deel van de vossen als pelzen om het fokprogramma in stand te houden.
“De huidige situatie is niet catastrofaal, maar tegelijkertijd ook niet stabiel,” vertelde onderzoeksassistent Anastasiya Kharlamova van het Instituut voor Cytologie en Genetica vorig jaar aan BBC Earth. De belangrijkste bron van inkomsten van het lab is nu de verkoop van de vossen aan mensen en organisaties over de hele wereld.
Eén klant is het Judith A. Bassett Canid Education and Conservation Center, gevestigd in de buurt van San Diego. Het centrum houdt zes vossen – waarvan er vijf gedomesticeerd zijn – als ambassadeurs voor hun soort, zodat mensen de dieren van dichtbij en persoonlijk kunnen bekijken.
“We hebben een vos die Boris heet, en zodra er iemand binnenkomt, rent hij op ze af zoals een hond dat doet,” zegt David Bassett, voorzitter van het Conservation Center. “Hij wil gekrabd worden en als je hem niet krabt, zal hij je dwingen.”
Boris de tamme vos. Foto door Judith A. Bassett Canid Education and Conservation Center
Wil je zelf een tamme vos? Onthoud deze regels. Ten eerste kost het binnenbrengen van een vos in de Verenigde Staten bijna 9.000 dollar. In verschillende staten is het houden van vossen als huisdier ronduit verboden, waaronder Californië, New York, Texas en Oregon. En natuurlijk, hoewel tamme vossen vriendelijker zijn dan die in het wild, kunnen ze nog steeds onvoorspelbaar zijn.
“Als je daar je kopje koffie zit te drinken en je hoofd even omdraait, en dan een slok neemt en je realiseert, ‘Ja, Boris kwam hier en plaste in mijn koffiekopje,'” zei Amy Bassett, de oprichter van het Canid Conservation Center. “Je kunt gedragsproblemen bij honden gemakkelijk trainen en beheersen, maar er zijn een heleboel gedragingen bij vossen, ongeacht of ze Russisch of Amerikaans zijn, die je nooit zult kunnen beheersen.”