Wat je moet weten
Dan en dan zijn verschillende woorden. Dan wordt in vergelijkingen gebruikt als voegwoord, zoals in “zij is jonger dan ik,” en als voorzetsel, “hij is langer dan ik.” Dan geeft tijd aan. Het wordt gebruikt als bijwoord, “Ik woonde in Idaho toen,” zelfstandig naamwoord, “we zullen moeten wachten tot dan,” en bijvoeglijk naamwoord, “de toenmalige gouverneur.”
Er is niets gênanter dan iemands taal te corrigeren om je vervolgens te realiseren dat je correctie een eigen fout bevat. Zoals misschien die in onze eerste zin. Heb je het gezien? Dat onschuldige vier-letter woordje toen. Het had dan moeten zijn.
Mensen struikelen de hele tijd over dan en dan, en waarom ook niet? Ze lijken zo op elkaar en ze klinken zo hetzelfde, en beide woorden fungeren als taalkundige werkpaarden – dan is meestal een bijwoord, terwijl dan meestal een voegwoord is – wat betekent dat we ze meestal gebruiken om duidelijker significante zelfstandige naamwoorden, werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden met elkaar te verbinden.
De manier om de twee aan elkaar te koppelen is door je op dit basisverschil te concentreren: dan wordt gebruikt als je het over vergelijkingen hebt; dan wordt gebruikt als je het over iets hebt dat met tijd te maken heeft.
Dan is het woord dat je moet kiezen in zinnen als kleiner dan, gladder dan, en verder dan. En het is het woord dat volgt op ander, liever, minder, en meer.
Dan – de optie die je kiest als er tijd in het spel is – past in de zinsdelen toen en toen, en na woorden als sinds en tot. Het komt ook voor in de zinsdelen en dan wat, af en toe, en zelfs dan.
In een handvol gevallen wordt dan echter gebruikt om te zeggen dat iets onmiddellijk na iets anders gebeurt – dat wil zeggen, het wordt gebruikt als je het hebt over iets dat met tijd te maken heeft. Dus in “Ik had de regel nog niet uitgelegd of er schoot me een uitzondering te binnen,” is het dan en niet dan dat nodig is. En ook in nauwelijks had ik het uitgelegd dan en nauwelijks had ik het uitgelegd dan. (Sorry…)
Wanneer zijn deze twee zo verwarrend geworden? Blijkt dat ze altijd al zo zijn geweest. Linguïstisch gesproken zijn het identieke tweelingen. In het Midden-Engels waren ze hetzelfde woord; beide schrijfwijzen werden gebruikt voor alle verschillende betekenissen. Het is echter al een paar honderd jaar geleden dat het Engels ze als verschillend heeft behandeld, wat betekent dat wij dat ook moeten doen. We zouden terug kunnen gaan naar het Middelnederlands, maar we denken dat dat moeilijker zou zijn dan -um, dat wil zeggen, moeilijker dan- het onder de knie te krijgen.
