Ze realiseerde het zich op dat moment niet, maar Sharon, nu 30, had een van haar eerste ervaringen met dissociatie: een psychologisch fenomeen waarbij iemand zich los voelt van zichzelf of van de werkelijkheid. Haar dissociatieve episodes duren nog steeds voort, en hoewel ze meestal maar een paar seconden duren, maakt dat ze niet minder beangstigend. “Lichamelijk voel ik me zweverig. Mijn huid tintelt en ik voel me buiten mezelf, zoals iemand die mezelf observeert en waar ik voor sta,” zegt ze. “Ik voel me niet solide, maar alsof ik boven of naast datgene sta wat er gebeurt. Er is me verteld dat mijn gezicht blanco wordt en dat ik niet vaak met mijn ogen knipper, en soms krijg ik een afstandelijke blik in mijn ogen.”
Als dit bekend klinkt, ben je niet de enige – dissociatie komt in feite veel vaker voor dan je zou denken. Volgens de National Alliance on Mental Illness (NAMI) zal bijna de helft van de volwassenen ten minste één dissociatieve episode in hun leven meemaken.
Volgens de NAMI ontwikkelt dissociatie zich meestal als een manier voor mensen om met een trauma om te gaan. Dit gold voor Sharon, die seksueel werd misbruikt toen ze acht was en in haar twintiger jaren de diagnose posttraumatische stressstoornis (PTSS) kreeg. “Tot nu toe heb ik altijd gedissocieerd,” zegt ze. “
Maar er zijn verschillende andere redenen waarom mensen kunnen dissociëren, afgezien van PTSS, zegt Gail Saltz, MD, universitair hoofddocent psychiatrie aan het NewYork-Presbyterian Hospital Weill-Cornell School of Medicine en de auteur van The Power of Different: The Link Between Disorder and Genius. “Dissociatie gebeurt niet alleen na een traumatische gebeurtenis,” zegt ze. “Je kunt paniekaanvallen hebben met dissociatie, of je kunt een dissociatieve stoornis hebben als dat het enige is wat je ervaart.”
Dus waarom gebeurt het precies in de eerste plaats, en is er een manier om het te stoppen? Ik vroeg professionals uit de geestelijke gezondheidszorg om mee te denken en een aantal tips te geven voor het omgaan met een dissociatieve episode, of het nu bij jou gebeurt of bij iemand die dicht bij je staat.
Wat gebeurt er in iemands hersenen wanneer ze dissociëren?
Je hebt waarschijnlijk wel eens gehoord van de “vecht-of-vlucht” reactie – je weet wel, wanneer je onder extreme stress staat en je hartslag toeneemt, je sneller gaat ademen en je lichaam een uitbarsting van adrenaline afgeeft. Nou, dissociatie is een stap verder dan dat, zegt traumatherapeut Colette Lord, PhD. “Als de poging mislukt, de persoon kan niet wegkomen, of de agressor is een geliefde, dan probeert het lichaam zichzelf in stand te houden door zich af te sluiten en zo weinig mogelijk energie te verbruiken,” zegt ze. “Het is het laatste noodreactiesysteem van het lichaam, waarbij de hersenen het lichaam voorbereiden op verwondingen.”
Onderzoekers hebben dit vanuit een evolutionair perspectief verklaard. Terwijl vecht-of-vlucht ons voorbereidt op het vluchten voor gevaar, stelt deze afgesloten “angst”-toestand ons in wezen in staat om dood te spelen – het is moeilijker (zo niet onmogelijk) om te bewegen of te spreken, onze emoties zijn verdoofd en onze lichaamsreserves worden geconserveerd voor een dreigende schok.
Hersenbeeldvormingsstudies hebben aangetoond dat bijna elk gebied in de hersenen tijdens dissociatie minder geactiveerd is, voegt Dr. Lord toe. Psychiater Daniel Amen, MD, zegt dat zijn eigen beeldvormend werk rond dissociatie abnormale activiteit heeft aangetoond in de temporale kwabben, in het bijzonder degenen die geassocieerd worden met spraak en gehoor en in het limbisch systeem, dat emoties en geheugen controleert. Dr. Lord zegt dat er ook een chemische component zit aan dissociatie. “Het lichaam geeft zijn eigen opioïden en cannabinoïden vrij, die de waarneming van fysieke en emotionele pijn verminderen en kalmte en een gevoel van onthechting van wat er gebeurt produceren,” merkt ze op.
Dissociatie kan gebeuren tijdens een traumatische gebeurtenis, maar het kan ook daarna blijven terugkomen. “Bij mensen die PTSS en verwante stoornissen hebben ontwikkeld, blijven hun hersenen zeer alert op potentieel gevaar,” zegt Dr. Lord. “Hun hersenen reageren op dingen die zelfs maar enigszins emotioneel of fysiek bedreigend zijn alsof het een leven-of-dood situatie is, en reageren dienovereenkomstig.” En, zoals Dr. Saltz eerder opmerkte, dit kan ook gebeuren onafhankelijk van een specifiek trauma. (Meer daarover in een sec.)
Hoe voelt dissociatie aan?
Terwijl dissociatie iedereen kan overkomen, ongeacht leeftijd, geslacht of etniciteit, ziet het er van persoon tot persoon niet hetzelfde uit. “Omdat mensen verschillende hersenpatronen hebben, kunnen hun symptomen variëren van perioden van afstandelijkheid, tot paniek, tot woede-uitbarstingen,” zegt Dr. Amen. Iemand kan ook in een trancetoestand terechtkomen en zich helemaal niet bewust zijn van wat er om hem heen gebeurt, voegt Dr. Lord toe.
Dat gezegd hebbende, zijn er een paar verschillende categorieën van dissociatie die deskundigen in de geestelijke gezondheidszorg erkennen. “Depersonalisatie is een vorm van dissociatie waarbij je het gevoel hebt dat je buiten jezelf staat en je geen bewuste controle hebt over je identiteit,” zegt Dr. Saltz. “Derealisatie is een andere vorm, waarbij je het gevoel hebt dat dingen op de een of andere manier niet echt zijn.”
Dr. Saltz voegt eraan toe dat veel mensen met PTSS flashbacks hebben naar de traumatische gebeurtenis die ze tijdens dissociatieve episodes hebben meegemaakt. “Die opdringerige flashbacks zijn als een dagdroom waar je niet mee kunt stoppen, en je bent je niet bewust van wat er nu gebeurt.”
In andere gevallen, zegt dr. Lord, kan iemand die dissociatie ervaart, het gevoel hebben dat hij of zij iemand heel anders is. “Sommigen die als kind zijn misbruikt, kunnen worden getriggerd en zichzelf ervaren als een klein kind in hoe ze reageren en zich voelen. De persoon weet dat hij een volwassene is, maar heeft een zeer sterk gevoel een kind te zijn,” zegt ze. De meest extreme vorm van dit fenomeen is dissociatieve identiteitsstoornis (die vroeger meervoudige persoonlijkheidsstoornis werd genoemd). “In deze ervaring hebben de zelfstaten van de persoon bepaalde identiteiten en reactiepatronen en hebben ze een gevoel van individuele autonomie ontwikkeld,” zegt Dr. Lord. “Deze verschillende delen weten of herinneren zich misschien niet wat andere delen doen wanneer ze naar buiten komen.” (Een geschatte 2 procent van de bevolking heeft een dissociatieve stoornis zoals dissociatieve identiteitsstoornis, per NAMI.)
Wat triggert dissociatie?
Net zoals er veel verschillende vormen van dissociatie zijn, zijn er een ton van dingen die een episode kunnen aftrappen als je er vatbaar voor bent. “Stressvolle situaties, een gebrek aan slaap, een lage bloedsuikerspiegel, en een emotionele herinnering die herinnert aan het oorspronkelijke trauma zijn veel voorkomende triggers,” zegt Dr. Amen.
Dr. Lord voegt eraan toe dat het vooruitzicht om alleen te zijn bij sommige mensen ook tot dissociatie kan leiden. “Een van de belangrijkste manieren waarop wij als sociale wezens met dreiging omgaan, is het zoeken van sociale steun,” legt ze uit. “Dus iemand die een gewapende overval heeft overleefd, kan dissociëren wanneer zijn partner voor zijn werk op reis gaat en hem alleen achterlaat, omdat het onveilig voelt, en onveilig wordt door zijn hersenen geïnterpreteerd als leven of dood.”
In Sharons geval zijn er twee triggers die ze heeft geïdentificeerd. “Ik heb de neiging te dissociëren bij grote evenementen, zoals conferenties of bars, waar ik omringd ben door mensen die ik niet ken op een plek waar ik nog niet eerder ben geweest. Het is emotioneel makkelijker voor mij om met een situatie om te gaan als ik er niet ‘echt’ ben,” zegt ze. “Aan de andere kant van mijn ervaring dissocieer ik vaak tijdens intieme momenten: seks hebben met een partner.”
Maar voor andere mensen, zegt Dr. Saltz, kan dissociatie gebeuren zonder een duidelijke oorzaak. “Er is niet noodzakelijkerwijs een aanleiding, en dat is het probleem,” zegt ze. Het is zeldzaam, maar iedereen kan het ervaren, of het nu wel of niet gekoppeld is aan een specifiek trauma.
Is er iets wat je kunt doen om dissociatie te stoppen?
Experts zijn het erover eens dat er veel dingen zijn die je kunt doen om de ernst van dissociatieve episodes te verminderen en ze zelfs helemaal uit te bannen. De eerste stap, ongeacht de oorzaak van je dissociatie, is om hulp te zoeken bij een geestelijke gezondheidsdeskundige. “Vanuit het oogpunt van preventie is het vaak essentieel om een goede therapie te volgen om het trauma aan te pakken en te verwerken,” zegt Dr. Lord. “Zodra de trauma’s volledig zijn ‘verteerd’, neemt de kans op dissociatie sterk af en kan het zelfs oplossen.” Je therapeut kan je ook medicatie aanraden (zoals antidepressiva) om psychische problemen die vaak samengaan met dissociatie te helpen beheersen. (Therapie en medicatie zijn ook de gebruikelijke behandeling voor mensen met dissociatieve stoornissen). Op de langere termijn zegt Dr Lord dat activiteiten die ritme en betrokkenheid vereisen, zoals dansen of zingen, ook nuttig kunnen zijn voor trauma-overlevenden, omdat ze je helpen verbinden met je lichaam en andere mensen.
Experts zijn het erover eens dat het ook belangrijk is om een arsenaal aan aardingstechnieken bij de hand te hebben, die nuttig kunnen zijn wanneer je een dissociatieve episode voelt opkomen. “Gebruik maken van elk zintuig dat je hebt en je geest in iets heel concreets wortelen kan helpen,” zegt Dr. Saltz. “Bijvoorbeeld beginnen bij 100 en in gedachten of hardop met drieën terugtellen. Iets kouds vasthouden, zoals een ijsblokje, of aan iets ruiken zoals pepermuntolie kan helpen om een dissociatieve episode te laten ontsporen of te laten krimpen.” Dr. Amen voegt eraan toe dat het luisteren naar vrolijke muziek of het eten van iets ook kan helpen om je toestand snel te veranderen, terwijl Sharon’s go-to technieken bestaan uit het knopen van een elastische haarstrik om haar pols en het tellen van alle groene dingen die ze kan zien.
Wat je niet wilt doen, zegt Dr. Saltz, is gewoon te vermijden wat je dissociatieve episodes triggert. “Wat dat in feite doet, is het versterken als een copingmechanisme,” zegt ze. “Je hebt meer kans om het te helpen verdwijnen als je in staat bent om die triggers te herscheppen in een therapeutische setting. Als je leert de symptomen te beheersen, raak je ongevoelig voor de trigger.”
En wat als iemand anders in je leven degene is die dissocieert? “Ga gewoon bij hem of haar zitten en concentreer je op ondersteunende uitspraken, zoals ‘Ik ben hier bij je’, ‘Het komt wel goed’, of ‘Ik ga je helpen’,” zegt Dr. Saltz. “Je kunt hen helpen zich in het heden te wortelen, maar je wilt hen niet door elkaar schudden of iets agressiefs doen om hen te laten voelen dat ze hier nu zijn. Dat kan er juist voor zorgen dat de persoon zich angstiger gaat voelen.”
Hoezeer dissociatie je leven ook beïnvloedt, zegt Sharon, weet gewoon dat er hulp beschikbaar is. “Allereerst, je bent niet gek!” zegt ze. “Ik kan er niet genoeg voor pleiten om naar gesprekstherapie te gaan en uit te zoeken wat je triggers zijn. Het heeft me jaren van studeren, oefenen en het beheren van het in mijn leven, en het is moeilijk om mindful en aanwezig te zijn – maar het is minder eng dan ontsnappen.”
*We hebben Sharon’s volledige naam achtergehouden om haar privacy te beschermen.
Oh hoi! Je ziet eruit als iemand die houdt van gratis workouts, kortingen voor cult-fave wellness-merken, en exclusieve Well+Good inhoud. Meld je aan voor Well+, onze online community van wellness insiders, en ontvang direct je beloningen.