Zoroaster (actief 1e millennium v. Chr.) was een profeet van het oude Iran en de stichter van de Iraanse nationale godsdienst. Het Zoroastrisme wordt met het jodendom, het christendom en de islam gerekend tot de hogere religies die hun oorsprong vinden in het Midden-Oosten.
De data die door oude en moderne schrijvers voor Zoroaster worden gegeven, lopen sterk uiteen. De meer nuchtere auteurs plaatsen hem tussen 1000 en 600 v. Chr. Deze laatste datum komt overeen met de traditie van de Zoroastriërs zelf, die menen dat Zoroaster zijn godsdienst 258 jaar voordat Alexander de Grote in 331 v. Chr. Iran veroverde, heeft geopenbaard. De belangrijkste bronnen voor het leven en de loopbaan van Zoroaster zijn de Avesta, het heilige boek van de Zoroastriërs, de oudste en meest betrouwbare bron; latere Zoroastrische literatuur, waaronder Denkart, een encyclopedisch werk in Midden Perzisch, eruit springt; en niet- Zoroastrische werken, waaronder Perzische, Arabische, Armeense, en klassieke geschiedenissen.
Zoroaster was bij de klassieke schrijvers vooral bekend als de aanstichter van het Magische geloof en werd beschouwd als een groot wijsgeer. De Magiërs waren een priesterklasse in het oude Iran en waren de bewaarplaats van de Perzische religieuze overlevering en geleerdheid. Zoroaster wordt voor het eerst genoemd door een Lydische geschiedschrijver uit de 5e eeuw v. Chr. Plato noemt Zoroaster in Alcibiades in verband met de leer der Magiërs, en Plutarchus geeft een samenvatting van Zoroasters godsdienstige leer en kosmologie.
Alleen het vroegste deel van de Avesta werd door de profeet zelf samengesteld. Dit deel wordt Gathas (Hymnen) genoemd. De andere delen, die hymnen, gebeden, litanieën en religieuze wetten omvatten, werden geschreven over een periode van misschien wel enkele eeuwen. Het dialect van de Gathas verschilt enigszins van dat van de rest van de Avesta en is iets archaïscher. De taal van de Avesta is al lang dood. Dubbelzinnigheden in een aantal Avestische passages hebben aanleiding gegeven tot verschillen in interpretatie en hebben sommige aspecten van het leven van de profeet tot onderwerp gemaakt van verhitte controverses.
Zoroaster’s Carrière
Een korte schets van de carrière van de profeet kan echter worden opgemaakt uit de Gathas. In deze metrische preken verschijnt Zoroaster als een menselijke en plausibele figuur, verstoken van veel van de mythische en legendarische details die in latere literatuur voorkomen. Volgens de Gathas is Zarathushtra (zoals Zoroaster in de Avesta wordt genoemd), zoon van Pourushaspa en afkomstig uit het huis van Spitama, een prediker die geïnspireerd is door en in gemeenschap staat met zijn Heer, Ahura Mazda. Hij is verontrust over de verspreiding van goddeloosheid en de veronachtzaming van de waarheid. Hij probeert zijn volk wakker te schudden voor het belang van rechtschapenheid en waarschuwt hen tegen het volgen van valse leiders die dierenoffers brengen, het vee mishandelen en het drinken van homa (een bedwelmende drank) in het ritueel toestaan. Aan zijn vermaningen wordt echter geen gehoor gegeven. Hij stuit op de onverschilligheid van zijn volk en op het verzet van de religieuze leiders van de gemeenschap. Hij stelt zijn vertrouwen in zijn Heer, met wie hij een aantal gesprekken voert. Hij zoekt de actieve hulp en leiding van Ahura Mazda en slaagt er uiteindelijk in koning Vishtaspa te bekeren, die hem vervolgens bescherming en steun verleent.
In latere Zoroastrische literatuur raakt het leven van Zoroaster verwikkeld in wonderen en wonderbaarlijke gebeurtenissen. In deze bronnen wordt hij voorgesteld als een inwoner van Media in het westen van Iran. Via Doghdova, zijn moeder, erft hij farnah, de Goddelijke Glorie, zonder welke geen Perzische koning of profeet zou kunnen slagen. Volgens het zevende boek van de Denkart, dat een verslag geeft van de wonderbaarlijke geboorte en het leven van de profeet, komt Ahura Mazda zelf tussenbeide in de selectie van de essentie van Zoroaster’s lichaam en ziel uit hemelse sferen.
Tovenaars en demonen, die Zoroaster als een bedreiging voor hun belangen zien, doen verscheidene pogingen op zijn leven, maar hij wordt beschermd door Ahura Mazda en zijn helpers, de Heilige Onsterfelijken, die hem de “Goede Religie” openbaren. Door zijn tegenstanders lastiggevallen, vlucht hij naar het oosten van Iran, waar hij de Kianidische koning, Vishtaspa, tot zijn godsdienst bekeert. Hij trouwt met de dochter van Vishtaspa’s goede vizier, Frashaoshtra, en geeft zijn eigen dochter ten huwelijk aan Jamaspa, een andere goede vizier van de koning. Een serie veldslagen tegen de naburige ongelovige stammen volgt op de bekering van koning Vishtaspa, en Zoroaster wordt gedood bij een altaar tijdens een van deze veldslagen.
Tijd en plaats van Zoroaster
Agathius (6e eeuw n.Chr.) stond al voor de moeilijkheid de tijd van Zoroaster te bepalen toen hij opmerkte dat de Perzen zeiden dat Zoroaster leefde onder Hystaspes (Vishtaspa), maar dat het niet duidelijk was of zij de vader van Darius bedoelden of een andere Hystaspes. Deze vraag is tot in onze tijd blijven bestaan. Terwijl Samuel Nyberg Zoroaster in een afgelegen periode en onder primitieve mensen plaatste, hield Ernst Herzfeld (1947) vol dat hij verwant was aan het huis van de Mediaanse koningen en dat zijn beschermer, Vishtaspa, niemand anders was dan de vader van Darius. Men moet echter het overtuigende argument volgen van W. B. Henning (1951), die de authenticiteit van de Zoroastrische traditie handhaaft en Zoroaster plaatst aan het hof van een koning van Oost-Iran, wiens domein uiteindelijk werd opgenomen in het Achaemenidische rijk. Dit maakt Zoroaster een tijdgenoot van Boeddha en Confucius.
Wat het geboorteland van de profeet betreft, wijst al het bewijsmateriaal in de Avesta, met inbegrip van de geografische namen, naar het oosten van Iran als het toneel van Zoroaster’s activiteiten. Het is zeer waarschijnlijk dat zijn vermeende Medische afkomst een verzinsel was van de Wijzen.
Zoroaster’s Boodschap
De Zoroastrische religie heeft verschillende fasen doorgemaakt, waarbij in de loop der tijd vele elementen uit verschillende bronnen zijn aangetrokken. Onder deze bronnen zijn de pre-Zoroastrische religie van de Iraniërs en de rituele cultus van de Wijzen, maar het centrale element blijft de boodschap van Zoroaster zelf. Het was deze boodschap die vorm gaf aan de nieuwe godsdienst en die de Iraniërs gedurende vele eeuwen geestelijke troost en samenhang bood.
Het meest kenmerkende aspect van Zoroaster’s geloof is het geloof in dualisme. Hij zag twee oerkrachten actief in het universum, Goed en Kwaad. Onze wereld is het toneel van hun conflict en vermenging. De uitkomst van dit conflict, waarvan het lot van de mens afhangt, wordt evenzeer bepaald door de keuze van de mens als door enige andere factor. De keuze is tussen de zijde kiezen van Ahura Mazda en het pad der waarheid volgen, of zich verenigen met Angra Mainyu (Ahriman) en de weg der valsheid volgen. In de noodlottige strijd tussen Ahura Mazda en Angra Mainyu, zijn het de mens en zijn daden die de balans vasthouden. Het is door de goede gedachten, goede woorden, en goede daden van vrome mannen en vrouwen dat de krachten van het Goede uiteindelijk triomferen. Er zal een dag komen waarop degenen die de verleidingen van Angra Mainyu hebben weerstaan en de voorschriften van de “Goede Religie” hebben opgevolgd, gezegend zullen worden.
Door de mens deze keuze toe te kennen, verheft Zoroaster hem tot een verheven rang in het schema van de schepping. De edele positie van de mens en zijn positieve bijdrage aan de triomf der gerechtigheid is het tweede belangrijke kenmerk van de boodschap van Zoroaster. Zijn godsdienst wordt niet aangetast door een notie van erfzonde of door ascetische tendensen. Het grootbrengen van kinderen en het planten van bomen worden benadrukt als verdienstelijke daden. Het koninkrijk Gods van Zoroaster is niet noodzakelijkerwijs een visioen dat alleen in het hiernamaals moet worden verwezenlijkt.
Zoroaster, die schijnt te hebben gereageerd tegen een vorm van monotheïsme, geeft blijk van een opvallende en originele manier van denken. Uit de Gathas krijgen we de indruk van een gepassioneerd prediker die streeft naar het materiële en geestelijke welzijn van zijn volk. Het succes van zijn geloof getuigt van de relevantie van zijn boodschap voor zijn volk.
Verder lezen
Een Engelse vertaling van de Gathas is te vinden in Jacques Duchesne-Guillemin, The Hymns of Zarathustra, uit het Frans vertaald door M. Henning (1925), en van de Avesta in The Zend Avesta, vertaald door James Darmstetter (2d ed. 1895). A. V. Williams Jackson, Zoroaster: The Prophet of Ancient Iran (1899), is nog steeds het meest uitvoerige werk over het leven van Zoroaster. Ook nuttig is Ernst Herzfeld, Zoroaster and His World (2 vols., 1947). Voor een bespreking en kritiek van de verschillende meningen over de tijd en plaats van Zoroaster is W. B. Henning, Zoroaster (1951) de beste bron. Een algemene bespreking van het Zoroastrisme is Robert C. Zaehner, The Dawn and Twilight of Zoroastrianism (1961), die nuttige bibliografieën bevat. □