Konstytucjonalizm polityczny: od rządów mieszanych do demokracji przedstawicielskiej
Teoria rządów mieszanych wywodzi się z myśli starożytnej i klasyfikacji systemów politycznych na podstawie tego, czy rządzi jeden, kilku czy wielu. Zgodnie z tą teorią, trzy podstawowe typy ustrojów – monarchia, arystokracja i demokracja – mogły się zdegenerować odpowiednio w tyranię, oligarchię i anarchię. To zepsucie wynikało z koncentracji władzy w rękach jednej osoby lub grupy, co stwarzało pokusę do jej nadużywania poprzez przyzwolenie na arbitralne rządy. Rozwiązaniem było zapewnienie umiaru i proporcji poprzez łączenie lub mieszanie różnych typów. W rezultacie, zalety każdej z form rządów, czyli silna władza wykonawcza, zaangażowanie „lepszych” elementów społeczeństwa i legitymizacja ludowa, teoretycznie mogły być uzyskane bez odpowiadających im wad.
Trzy elementy leżą u podstaw tej klasycznej teorii rządu mieszanego. Po pierwsze, arbitralna władza została zdefiniowana jako zdolność jednej jednostki lub grupy do dominowania nad innymi – to znaczy, do posiadania zdolności do rządzenia nimi bez konsultowania ich interesów. Bycie zdominowanym w taki arbitralny sposób oznaczało sprowadzenie do roli niewolnika, który musi działać tak, jak chce jego pan. Przezwyciężenie tak rozumianej arbitralności wymaga, aby wśród wszystkich wolnych obywateli istniał warunek politycznej równości. Tylko wtedy żadna osoba lub grupa nie będzie mogła myśleć lub działać jako pan innych. Po drugie, środkiem do zminimalizowania takiej dominacji było zapewnienie, by nikt nie mógł rządzić bez poparcia przynajmniej jednej innej jednostki lub ciała. Celem było takie wymieszanie klas społecznych i frakcji w procesie podejmowania decyzji, aby zapewnić, że ich interesy będą brane pod uwagę w równym stopniu, a każda z nich będzie zmuszona „wysłuchać drugiej strony”. Cytując inne republikańskie motto: „Ceną wolności jest wieczna czujność” – każda grupa miała pilnować pozostałych, aby żadna z nich nie zdominowała drugiej, ignorując jej interesy. Po trzecie, należało osiągnąć równowagę, która dążyła do zharmonizowania różnych interesów społecznych i utrzymania stabilności państwa, zapobiegając, na ile to było możliwe, nieuniknionej degeneracji w jedną ze skorumpowanych form rządów.
W ten sposób rząd mieszany dostarcza modelu konstytucjonalizmu zgodnie z instytucjami, które kształtują sposób podejmowania decyzji. Chociaż elementy teorii można znaleźć w Polityce Arystotelesa, locus classicus jest Księga VI Historii Polibiusza. Podkreślił on, że głównym celem republiki jest zapewnienie mechanizmów, dzięki którym żadna jednostka, ciało czy grupa nie może rządzić samodzielnie, a tym samym nie może popaść w tyranię, oligarchię czy anarchię. Polybius uważał republikańską konstytucję starożytnego Rzymu za przykład tej teorii. Konsulowie (najwyższa władza w starożytnej republice rzymskiej) stanowili element monarchiczny, senat – arystokratyczny, natomiast element ludowy reprezentowany był przez trybunów ludowych, radę plebejską oraz władzę wyborczą, sądowniczą i ustawodawczą, którą lud mógł sprawować bezpośrednio. Jak zauważył, kluczową cechą rzymskiego rządu republikańskiego było to, że każda z tych trzech grup wykonywała nieco inne uprawnienia, ale wymagała do tego współpracy pozostałych. Tak więc konsulowie mogli sprawować władzę wojenną, ale potrzebowali senatu, który zatwierdzał generałów, nagradzał ich i zapewniał niezbędne fundusze, podczas gdy lud zatwierdzał traktaty i mógł sądzić wysokich urzędników i generałów za wykroczenia. Tymczasem funkcje wykonawcze, które miały największą swobodę działania, były jeszcze bardziej osłabione przez to, że ich władza była dzielona między wielu urzędników, zależała od wyborów i była krótkotrwała. Tak więc było dwóch konsulów, z których każdy mógł zawetować decyzje drugiego; 10 trybunów z podobnymi uprawnieniami; i tak dalej, przy czym żaden nie mógł sprawować urzędu dłużej niż rok.
Wynikająca z tego konieczność współpracy różnych grup została podsumowana w sloganie Senatus Populusque Romanus („Senat i lud rzymski”, często skracanym do SPQR). W rzeczywistości jednak ich stosunki były dalekie od harmonii, przeważał w nich element patrycjuszowski, z wyjątkiem sytuacji, gdy spory frakcyjne skłaniały daną grupę do zabiegania o poparcie plebejuszy (ogółu obywateli). Konflikt między klasami społecznymi został bardziej uwypuklony przez Niccolò Machiavellego, który w swoich Discorsi przedstawił radykalną wersję argumentu polibijnego. Zauważył on, że we wszystkich państwach istnieją dwie klasy: szlachta (grandi) i lud (popolo), których pragnienia są sprzeczne. Twierdził jednak, że ich niezgoda, daleka od destrukcyjnego charakteru, aktywnie promowała „wszystkie prawa ustanowione na rzecz wolności” – każda z nich była prowadzona do promowania wolności poprzez poszukiwanie sposobów kontroli arbitralnej władzy drugiej. Jednakże, podobnie jak Polibiusz, Machiavelli wierzył, że wszystkie systemy ostatecznie ulegają korupcji i degenerują się w tyranię lub anarchię – równowaga sił służyła jedynie powstrzymaniu tego nieuchronnego cyklu.
Wiek XVII i XVIII przyniósł trzy główne zmiany w doktrynie. Pierwszą z nich, opisaną poniżej, był rozwój podziału władz jako wariacji na temat doktryny rządu mieszanego. Teoria rządu mieszanego zakłada brak wyraźnego rozróżnienia pomiędzy poszczególnymi gałęziami rządu. Zadania wykonawcze, ustawodawcze, a zwłaszcza sądownicze były podzielone między różne klasy społeczne i wykonywane przez wszystkie organy rządowe. W rzeczywistości element ludowy sprawował niektóre funkcje ustawodawcze i sądownicze bezpośrednio poprzez plebiscyty i jako ławnicy. Druga zmiana dotyczyła rodzaju „równowagi”, jaką miały osiągnąć rządy mieszane. Klasyczna teoria traktowała ideę „ciała” politycznego dosłownie. Tak jak zdrowie ciała miało zależeć od zdrowej konstytucji fizycznej, zrównoważonej diety i stylu życia, tak zdrowie państwa zależało od zdrowej konstytucji, która osiągała „naturalną” równowagę między różnymi organami i „humorami” ciała politycznego. Jak widzieliśmy, zgodnie z tym organicznym wyobrażeniem, celem było powstrzymanie nieuchronnej degeneracji i korupcji systemu. Równowaga była statyczną równowagą, mającą na celu utrzymanie status quo. Jednak w XVII i XVIII wieku pojawiło się nowe, bardziej dynamiczne pojęcie równowagi, inspirowane fizyką newtonowską, oparte na mechanice i siłach fizycznych. W tej koncepcji równowaga mogła polegać na okiełznaniu przeciwstawnych sił, utrzymaniu ich w dynamicznej równowadze, która łączyła i zwiększała ich wspólną moc. Zmiana ta widoczna jest w pojęciu „równowagi handlowej”, która z równej wymiany dóbr między państwami przekształciła się w konkurencję między krajami handlowymi, która pobudzała ich wzajemną produktywność i innowacyjność. W tym ujęciu „cykl życia”, w którym po wzroście następował upadek, został zastąpiony ideą postępu, w której zmiana i transformacja miały pozytywne konotacje.
Trzeci rozwój czerpał z dwóch pierwszych. Chodziło o to, że równowaga polityczna polegała teraz na rywalizacji między rządem a „lojalną” opozycją. W miarę jak partie ewoluowały od prostych frakcji i sieci patronatów między rywalami o urząd do maszyn wyborczych zdefiniowanych tak samo przez ideologię i skład społeczny, jak przez osobiste ambicje i interesy klasy politycznej, stały się one organami tego nowego rodzaju równowagi. Zgodnie ze starszą teorią rządu mieszanego, jedną z zalet partii była ich zdolność do mieszania różnych klas społecznych i interesów oraz łączenia ich wokół wspólnego programu. W rzeczy samej, tak jak konkurencja ekonomiczna doprowadziła rywalizujące ze sobą firmy do konkurowania ceną, wprowadzania innowacji i eksplorowania niewykorzystanych rynków, tak konkurencja wyborcza doprowadziła rywalizujące ze sobą partie do konkurowania o wydajność i skuteczność polityki, wymyślania nowatorskich form jej realizacji i skupiania się na obszarach przemawiających do różnych grup elektoratu. Ta nowoczesna forma konstytucjonalizmu politycznego okazała się konstytucyjna zarówno pod względem formy, jak i treści. Równość głosów, ordynacja większościowa i konkurencyjne wybory partyjne oferują mechanizm bezstronnego i sprawiedliwego ważenia i łączenia poglądów milionów obywateli na temat charakteru dobra publicznego. Czyniąc polityków odpowiedzialnymi przed społeczeństwem, daje im bodziec do rządzenia w sposób niearbitralny, odpowiadający na obawy różnych mniejszości tworzących większość roboczą, a tym samym chroniący zarówno prawa, jak i interes publiczny, a nie ich własne interesy.
W międzyczasie rząd mieszany rozwinął się w nowy sposób dzięki rozwiązaniom federalnym i konwokacyjnym, które również starają się zapewnić, że różne rodzaje interesów są zaangażowane w procesy tworzenia polityki i prawa na równych zasadach. Nikt jednak nie zaprzeczy, że systemy większości demokracji są dalekie od doskonałości, i coraz częściej sięga się po inne tradycje konstytucyjne, aby rozwiązać te problemy.